“Хутчэй за ўсё распаўся ёд. Але яшчэ хутчэй распалася справядлівасць”

У 1986 годзе Іван Віткоўскі працаваў электрыкам на чацвёртым энергаблоку Чарнобыльскай АЭС – менавіта на тым, дзе ўночы на 26 красавіка адбыўся выбух. Пасля аварыі стаў ліквідатарам, за некалькі месяцаў страціў здароўе, быў на краі, але здолеў выжыць.

“Я ўсе магу стрываць, – кажа ён, – але што ў мяне забралі права звацца ліквідатарам – што я цяпер ужо не ліквідатар, а проста пацярпелы – вось гэтага стрываць не магу”. У інтэрв’ю Еўрарадыё Іван Віткоўскі распавёў пра першыя гадзіны пасля аварыі, “СНІД Чарнобыльскага тыпу”, цапяненне пасля крытычнай дозы радыяцыі і жыццё ў сённяшняй Нароўлі.

Еўрарадыё: Іван, як вашае здароўе?

Іван Віткоўскі: Зараз сцерпна, трошкі стабілізіравался. Я час ад часу праходжу курсы лячэння, таму што я ўжо ведаю, што лячыць, як лячыць. Гэта трохі дапамагае. Так зноў і зноў.

Еўрарадыё: Колькі вам зараз гадоў?

Іван Віткоўскі: 58.

Еўрарадыё: А колькі было, калі адбылася аварыя?

Іван Віткоўскі: 26 гадоў было. Я жыў у Прыпяці.

“Каля “гарбатага маста” бачная станцыя. Полымя было то жаўтаватае, то сіняватае”

Еўрарадыё: Аварыя адбылася ўночы на 26 красавіка. Дзе вы былі ў той момант?

Іван Віткоўскі: Не памятаю, каб я ад выбуха прачнуўся… Толькі раніцай. Я быў са сваім малым сынам, тады яму было паўтары гады, мы былі ў кватэры ў Прыпяці.

Еўрарадыё: А якая адлегласць ад Прыпяці да станцыі?

Іван Віткоўскі: Прыкладна кіламетра тры, калі браць праз горад. А калі праз жалезную дарогу, дык паўтара кіламетры.

Еўрарадыё: То бок, выбух вы праспалі?

Іван Віткоўскі: Я прачнуўся раніцай і нічога падазронага не заўважыў. Падняўся, таму што трэба было малога везці да бацькоў у сяло, бульбу кідаць, таму я хацеў купіць квіткі. Але ў мяне гэта не атрымалася. Жонка са сваімі братамі у пятніцу села на матацыкл і паехала. Да цешчы ехаць ўсяго 18 км.

Еўрарадыё: Чаму не атрымалася купіць квіток?

Іван Віткоўскі: Раніцай, пакуль малы спаў, я вырашыў пайсці на аўтастанцыю і купіць квіток. Выхожду са двара, на скрыжаваннях, амаль на ўсіх, стаялі вайскоўцы і міліцыя. Я прыйшоў на аўтастанцыю, аўтобусаў ўжо трохі было, але квіткі ніхто не прадаваў, ніхто нікуды не ехаў. Я пачаў пытаць ў чым справа, але ўжо сам бачыў, што нешта гарыць на станцыі. Каля “гарбатага маста” бачная станцыя. Полымя было то жаўтаватае, то сіняватае.

“Ніхто нікуды не ехаў. Мы чакалі, не было, чым заняцца, мой малы ў пясочку калупаўся”

Еўрарадыё: Вы ў прынцыпе не ведалі, што адбылося?

Іван Віткоўскі: Пра выбух ніхто не гаварыў, мы нават да нядзелі не ведалі, што адбылося. А тады гэта была субота. Я мог паверыць, што нешта гарыць, але ў тое, што ўзарваўся блок, я не мог паверыць ні пры якіх абставінах.

Еўрарадыё: А чаму вы так лічылі?

Іван Віткоўскі: Таму што там шмат абароны стаяла.

Еўрарадыё: Вы верылі, што гэта настолькі сучасныя тэхналогіі, што яны не могуць даць збой ні пры якіх абставінах?

Іван Віткоўскі: Ну, не тое, каб я верыў у тэхналогіі, блок можа і не такі дасканалы быў. Але тыя, хто яго рыхтаваў, яны ж задумвалі, каб ён быў бяспечны.

Старшыня Беларускай партыі “Зялёныя” Анастасія Дарафеева нарадзілася ў Мазыры (Гомельская вобласць). 38 мястэчак Мазырскага раёна дагэтуль знаходзяцца ў зоне радыеактыўнага забруджання, але сам райцэнтр у яе не патрапіў.

“Мой бацька быў вайскоўцам, таму на момант аварыі мая сям'я жыла ў Варонежы. Але я памятаю, што мне бабуля расказвала, калі ўжо з'явілася першая інфармацыя ў газетах. Яна казала, што там, дзе быў вялікі агонь, там загінула шмат людзей, але я тады не вельмі разумела, як гэта, – распавядае Еўрарадыё Анастасія Дарафеева. – А мае бацькі потым вярнуліся назад ў Мазыр. Я ў першы клас пайшла ў Мазыры. Яны не ведалі пра масштабы той аварыі. І вельмі здзіўляліся тады, калі пачалі звяртаць ўвагу на дробязі. Я памятаю, маці гаварыла: “Што гэта такое, смятана толькі для дарослых!”. Ім трошкі казалі, што трэба рабіць ці не рабіць з дзецьмі. Некаторыя нават пілі ёд, разбаўлялі вадой. То бок інфармацыі не было, ўсё было на саманадзейнасці".

Еўрарадыё: А калі вы даведаліся пра выбух на чацвертым энергаблоку?

Іван Віткоўскі: У нядзелю. Радыё маўчала. У горад нікога не пускалі. Адзін з маіх шурынаў кінуў матацыкл, прыйшоў пешшу, знайшоў мяне з малым. Мы сустрэлі нашага начальніка, спыталі ў яго, што здарылася, таму што мы работнікі станцыі, а ён адказаў: “Хлопцы, я сам нічога не ведаю, быў выбух”. Тут мой шурын кажа: “Ну як гэта блок мог узарвацца? Я не веру”. Там не менш, так было. Начальнік казаў разбягацца хто куды. А ў дванаццаць гадзін аб'явілі, што ў сувяззю з аварыяй будзе эвакуацыя. Аб'явілі людзям, каб збіралі рэчы, толькі самае неабходнае, і ўжо пачалі пагружаць ў аўтобусы. Мы на аўтобусах не паехалі, таму што яны ў асноўным ў бок Украіны ехалі, а нам трэба было ў бок Беларусі, таму мы пайшлі пешком туды да матацыклу, селі і паехалі. Сабіраліся, канешне, бульбу кідаць, але кідалі ці не кідалі, гэтага я ўжо не памятаю. Ведаю только што шурын яшчэ хмызняк рубаў, каб большы кусочак зямлі захапіць. Вось гэта было.

Еўрарадыё: То бок вы яшчэ ў нядзелю не ўяўлялі масштабу, што трэба бегчы як мага далей?

Іван Віткоўскі: Не, ніхто нічога не гаварыў. Мы ўяўлялі, што доля радыяцыі можа быць павышаная ў сто разоў, але мы ж не ведалі, што яна там не ў тысячы, а ў мільёны разоў можа быць павялічаная.

“СНІД Чарнобыльскага тыпу” – гэта мой самы справядлівы дыягназ”

Еўрарадыё: Іван, давайце вернемся да тых дзён пасля аварыі. Як фізічна асэнсоўвалася радыяцыя? Што баліць: галава, скура, ці са страўнікам праблемы?

Іван Віткоўскі: Я лічу, што калі малая доза аблучэння, то чалавек можа нават не заўважаць. А калі ўжо вялікая доза, то ўзнікае неапраўданная стома, нібыта ты ватны. У мяне, напрыклад, галава балела так, што можна было проста здурэць. Гэта мацней за зубны боль. Таксама было галавакружэнне. Калі я працаваў на чацвертым блоку і пападаў ў моцна гразныя памяшканні, асабліва калі не паспяваў нешта зрабіць, адчувалася, што мазгі пачыналі “плысці”. Ты ўжо не кантралюеш абсталяванне. Гэта нейкае цапяненне, але такое неўсвядомленае. Абыякавасць. Гэта ж на клетачным ўзроўні змены пачынаюцца. Мабыць, нейкія абменныя працэсы пачынаюць парушацца. Мне паставілі дыягназ: арганічнае паражэнне галаўнога мозга.

“Хутчэй за ўсё распаўся ёд. Але яшчэ хутчэй распалася справядлівасць”

Еўрарадыё: Скажыце, Іван, дзе вы зараз жывяце?

Іван Віткоўскі: Зараз я жыву ў Нароўлі.

Еўрарадыё: Вы засталіся там, дзе нарадзіліся, недалёка ад станцыі?

Іван Віткоўскі: Не, я пажыў у Кіеве. Да выбуху я працаваў у Прыпяці на чацвёртым блоку 2 гады, а пасля аварыі, калі ўсе разбегліся і не ведалі, куды нам прыткнуцца, пачаў шукаць працу. Спачатку патрапіў у Палескі штаб ліквідацыі аварыі, а потым, калі некаторы час пабыў там, далі кватэру ў Кіеве. Я там пажыў, а потым вярнуўся да бацькоў. Так і жыву ў Нароўлі.

Еўрарадыё: Як вы лічаце, зараз там жыць бяспечна?

Іван Віткоўскі: Ну, разумееце, калі б ў нас былі добрыя зарплаты ў Нароўлі, і можна было б абходзіцца без “падножнага корму”, так скажам, дык можа яшчэ так-сяк. Але мы жывем бедна. Той, хто мае свае гародчыкі, харчуецца сваёй бульбай, іншай гароднінай, а гэта ўжо не знешняе аблучэнне. Гэта ж не тое, што я гама-аблучэнне атрымаў. І як я магу сёння з упэўненасцю гаварыць, бяспечна гэта ці небяспечна? Гэта ж не разавая вялікая доза аблучэння… А як дзейнічаюць малыя дозы, якія там назапашваюцца?

Еўрарадыё: Мы пераходзім ад часоў аварыі да сённяшніх. Што за гэтыя 30 гадоў распалася больш: цэзій, вашае здароўе ці гэта ільготы ліквідатараў, якія ў іх былі і якіх амаль не засталося?

Іван Віткоўскі: Хутчэй за ўсё распаўся ёд. Але ў першую чаргу распалася справядлівасць. За тыя льготы, што ў мяне былі, я мог два разы за год ў санаторыі аздаравіцца, потом – адзін раз за год, а потым санаторыі ўвогуле адпалі. Потым адпаў праезд у гарадскім транспарце, потым – ільготы на лекі, на камунальныя паслугі.

Еўрарадыё: А якія льготы у вас зараз ўвогуле засталіся?

Іван Віткоўскі: Я не ведаю, якія льготы ў мяне ёсць. Я, інвалід Чарнобыля трэцяй групы, не карыстаюся абсалютна ніводнай ільготай. Статус таго, што ты ліквідатар, табе нічога не дае. Мне зараз у жарт кажуць: “А паступленне ў ВНУ?”, дык я адказваю: “Ох, які я шчаслівы, што ў мяне такая льгота ёсць”.

Еўрарадыё: Якія ільготы вам больш за ўсё патрэбныя?

Іван Віткоўскі: Мне трэба, каб мне вярнулі імя. Пакуль я быў ліквідатарам, я на тыя ільготы не вельмы звяртаў увагу, асабліва на лекі, пакуль дапамагалі амерыканцы. Зараз ільготы на лекі для меня актуальныя. Што мяне тады з таго свету выцягнула? Тыя парашочкі з вітамінчыкамі, японскія і швейцарскія лекі! А потым ўсё платна стала, і ўсе ільготы скончыліся. Я ўсе магу стрываць, але што ў мяне забралі права звацца ліквідатарам – што я цяпер ужо не ліквідатар, а проста пацярпелы – вось гэтага стрываць не магу. Але, думаю, тых льготаў мне ўжо ніхто не верне.

Ці бяспечна жыць на тэрыторыях, якія ў першыя дні пасля выбуху на ЧАЭС былі забруджаныя радыяцыяй? На пытанні Еўрарадыё адказала старшыня Беларускай партыі “Зялёныя” Анастасія Дарафеева:

Еўрарадыё: То бок ў тым рэгіёне да традыцыйных рызыкоўных прафесій, такія як пажарныя, міліцыянеры, дадаюцца яшчэ і абсалютна мірныя, такія як трактарысты, проста таму, што яны праводзяць шмат часу на зямлі?

Анастасія Дарафеева: Так, тыя, хто ўдыхае шмат пылу. Самая вялікая праблема Чарнобыльскіх рэгіёнаў — у вывучэнні таго, што там адбываецца: адпаведным маніторынгу, адпаведным медычнага скрынінгу і вывучэнні стану здароўя людей. Я лічу, што гэтага не вядзецца фактычна. Пакаленне навукоўцаў, якія займаліся гэтымі праблемамі, ужо сыходзіць. Вось ў мінулым годзе сыйшоў акадэмік Яблыкаў, які зрабіў вельмі грунтоўную працу пра тое, як абараніць насельніцтва на гэтых тэрыторыях. І там ёсць шэраг захадаў, і мы пра гэта кажам.

Ёсць шэраг захадаў, як знізіць гэтыя рызыкі. Вядома, “зачысціць” гэтую велізарную тэрыторыю немагчыма, але магчыма зрабіць жыццё больш бяспечным. Захады па сельскай гаспадарцы, рэкамендацыі па маніторынгу стану накаплення радыяцыі, асабліва ў дзяцей. І можна прадпрымаць некаторыя медычныя захады, как знізіць гэта, але гэтага не робіцца. Таксама пакойны Несцярэнка, які прапагандаваў працу з чарнобыльскімі дзецьмі. А новага пакалення навукоўцаў няма, ніякіх дзяржпраграмаў няма. Мы можам апеляваць толькі тым матэрыялам, які ў нас ёсць зараз. Нас просяць паказаць статыстыку і прывесці доказы, але яе няма, гэтую інфармацыю ніхто не збірае. І гэта вялікая праблема.