Мустафа Джамілеў: Наша агульная бяда — мы страчваем сваю родную мову

Даведка Еўрарадыё: Мустафа Абдумджэміль Джамілеў — палітык, праваабаронца, грамадскі дзеяч. У 1969 годзе стаў адным з заснавальнікаў “Ініцыятыўнай групы абароны правоў чалавека ў Савецкім Саюзе”, за антысавецкую дзейнасць правеў у турмах і высылках каля 15 гадоў, на свабоду выйшаў у 1986 годзе. З 1991 па 2013 гг. — старшыня Меджліса крымска-татарскага народа. Дэпутат Вярхоўнай Рады III, IV, V, VI i VII скліканняў — з 1998 года і да сёння. У 2011 годзе вылучаўся на атрыманне Нобелеўскай прэміі міру. З 22 красавіка 2014 года — неўязны на тэрыторыю Крыма і РФ.

Еўрарадыё: Вас прызначылі ўпаўнаважаным прэзідэнта Украіны па справах крымска-татарскага народа — ці патрэбная гэтая пасада і што вы на ёй рэальна здольныя зрабіць для сваіх суайчыннікаў, што жывуць у Крыме?

Мустафа Джамілеў: Праект стварэння такой структуры, як упаўнаважаны па праблемах карэннага народа Крыма, крымскіх татар, мы падавалі прэзідэнту самі. І нават далучылі да гэтага дакумента прапановы для Вярхоўнай Рады — што там прымаць, каб абараніць правы карэннага народа Крыма. Ну і, адпаведна, меры па вызваленні Крыма ад акупацыі. Толькі мы думалі, што спачатку ўзгоднім праект структуры, а потым будзем вырашаць пытанне кандыдатуры на гэтую пасаду. Але прэзідэнт адразу сказаў, што праект яму падабаецца і ён прапануе мне ўзначаліць гэтую структуру. І на спробы ўхіліцца сказаў, што хацеў бы чалавека, якога добра ведае. Праўда, пакуль я слаба ўяўляю сумяшчэнне працы дэпутата і ўпаўнаважанага, але пастараюся. Будзем рыхтаваць свае прапановы і спадзяюся, што праца будзе эфектыўнай. Дарэчы, калі б такая пасада была ўведзеная раней (а мы такую прапанову ўносілі з першых дзён незалежнасці Украіны) то, магчыма, сітуацыя была б іншай, але добра, што хоць так.

Разумееце, нягледзячы на тое, што Крым цяпер пад акупацыяй, неабходна прымаць заканадаўчыя акты зыходзячы з таго, што Крым — гэта тэрыторыя Украіны. Да прыкладу,  закон “Аб абароне культурнай спадчыны”, “Аб абароне сацыяльных, палітычных і культурных правоў карэннага народа”. Ёсць цэлы комплекс пытанняў, звязаных з парушэннямі правоў нашых суграмадзян на акупаванай тэрыторыі. Мы будзем збіраць інфармацыю і падаваць яе, да прыкладу, ва Упраўленне па Крыме пры Генпракуратуры Украіны, рыхтаваць дакументы ў Еўрапейскі суд па правах чалавека. Усе парушэнні маёмасных правоў нашых суграмадзян таксама будзем адстойваць праз міжнародныя структуры, накладаць арышт на маёмасць грамадзян РФ за межамі Расіі, калі яны не будуць кампенсаваць нанесеныя страты, і гэтак далей. Спіс будзе вялікі, і ўсё дэталізаваць я цяпер не магу.

Еўрарадыё: Парушэнняў правоў вашага народа ў Крыме цяпер шмат? Што вам распавядаюць, на што скардзяцца?

Мустафа Джамілеў: Фармальна крымска-татарская мова нароўні з украінскай і рускай — афіцыйная мова Аўтаномнай рэспублікі. Але ў Крыме цяпер, як і за савецкай уладай, напісана адно, а насамрэч усё зусім інакш і там цяпер квітнее махровы рускі шавінізм. Дзяцей нашых прыніжаюць тым, што прымушаюць вучыць гімн Расіі і спяваць расійскія песні, ёсць некалькі выпадкаў, калі дзяцей білі толькі за тое, што яны размаўляюць на роднай мове. Увогуле, атмасфера такая, нібыта вось-вось можа палыхнуць нейкі канфлікт. А тыя дэкласаваныя элементы, якія аб’ядноўваюцца ў так званыя атрады самаабароны, паводзяць сябе вельмі нахабна: проста ў твар кажуць, што “хутка мы вас дэпартуем, хутка мы вас усіх выражам”. І хоць пакуль крымскія татары стрымліваюцца, мы не ведаем, да якой мяжы яны вытрываюць. А наёмнікі-кантрактнікі з Чачні і Дагестана, што цяпер у Крыме, кажуць, што іх сюды накіроўвалі канкрэтна для вайны з крымскімі татарамі. Маўляў, нашы людзі — галоўная небяспека. Цяпер яны расказваюць, што калі кажуць свайму начальству: “Крымскія татары не ваююць — пасылайце нас дахаты”, — то чуюць у адказ: “Не, хутка ўсё будзе, хутка пачнём з імі вайну”. І мы ведаем, што ў іх там вядуцца размовы пра тое, што хутка пачнуцца ваенныя дзеянні на крымскім фронце. І што “перш, чым пачнуцца ваенныя дзеянні, мы знішчым пятую калону”. А “пятая калона” — гэта, зразумела, крымскія татары. І мы ведаем, што ўжо ёсць спісы людзей, якіх яны хочуць у першую чаргу ліквідаваць — гэта сябры цэнтральнага і рэгіянальных Меджлісаў. Асабліва напружаная сітуацыя і асабліва вялікія спісы ў Бахчысарайскім і Судацкім раёнах.

Еўрарадыё: Спісы гэтыя, Крым вы называеце акупаванай тэрыторыяй — самы час распачынаць партызанскую вайну…

Мустафа Джамілеў: Днямі я размаўляў з Ангелай Меркель, і мы прыйшлі да высновы, што знаходжанне Крыма ў складзе Расіі — гібель для нашага народа. І ўсе надзеі на тое, што будзе Крым вызвалены. Але не ваенным шляхам, бо такі шлях азначае знішчэнне нашага народа. Там цяпер сітуацыя такая, што на кожнага крымскага татарына прыпадае па некалькі супрацоўнікаў ФСБ. Такі вось страшны маральны тэрор. І я проста не бачу магчымасцяў для партызанскай вайны. Усе лясы і горы прафільтраваныя гэтымі супрацоўнікамі ФСБ, і нас проста знішчаць. Але я не выключаю і таго, што, нягледзячы на рэкамендацыі Меджліса ўстрымлівацца, нешта ды можа ўзнікнуць.

Еўрарадыё: Дарэчы, а якая ў вас маёмасць у Крыме? Недзе я чытаў пра палацы…

Мустафа Джамілеў: Глупства! Ніякай асаблівай маёмасці, палацаў у мяне няма — ёсць невялікі свой домік, там цяпер жонка мая жыве. А з нагоды таго, што пра мяне пішуць расійскія СМІ, я нават не абураюся, бо гэта проста мярзоцце нейкае, высмактанае з пальца!

Еўрарадыё: Вы хоць з жонкай бачыцеся? Вам жа забаранілі прыязджаць у Крым.

Мустафа Джамілеў: Бачыцца атрымліваецца рэдка. Апошні раз мы разам ездзілі ў Польшчу на ўручэнне прэміі “Салідарнасці” — гэта было 3 чэрвеня. З таго часу не бачыліся, толькі па тэлефоне перамаўляемся.

Еўрарадыё: Вядома, што калі пачаўся канфлікт у Крыме, вы размаўлялі на гэты конт з Пуціным. Цяжка было да яго прабіцца? Якія былі спадзяванні ад размовы?

Мустафа Джамілеў: Яшчэ за паўмесяца да крымскіх падзей на мяне выходзіў прадстаўнік Расіі і казаў, што Пуцін хацеў бы сустрэцца са мной. Я сказаў, што ў нас ёсць прэзідэнт, кіраўніцтва краіны, а са мной пра што гаварыць? Кажа, што хоча абгаварыць пытанні, звязаныя з Крымам. Я здзівіўся: “А які прадмет размовы — якія інтарэсы рускіх у Крыме?” Карацей, тады я адмовіўся. Але пазней узнікла пытанне сустрэчы з Шайміевым (прэзідэнт Татарстана — Еўрарадыё) — мы яшчэ раней з ім гаварылі пра неабходнасць сустрэчы дзелавых колаў Крыма і Татарстана. Калі пачаліся падзеі ў Крыме, неабходнасць сустрэчы набыла іншую афарбоўку, і калі ад Шайміева прыйшла прапанова сустрэцца, я не адмовіўся. Я сабраўся ехаць у Казань, але Пуцін патэлефанаваў Шайміеву і папрасіў перанесці сустрэчу ў Маскву, бо ён таксама хоча сустрэцца са мной. І Шайміеў у мяне пытаўся, ці згодны я перагаварыць з Пуціным. Я сказаў: “Наўрад ці ў мяне ёсць агульныя тэмы з Пуціным, але давайце з вамі папярэдне абмяркуем гэта пытанне”. І калі я 12 сакавіка прыехаў у Маскву, мы з ім доўга размаўлялі, але ён закранаў толькі пытанне “Як мы можам дапамагчы крымскім татарам, якія апынуліся ў такой сітуацыі?” Я прапанаваў яму скарыстаць свой уплыў на Пуціна, каб той як мага хутчэй прыбраў свае войскі з нашай тэрыторыі. А ён адказвае: “Ну, вось гэта вы самі зараз і скажыце Пуціну — ён чакае на тэлефоне”. Пайшлі на другі паверх прадстаўніцтва Татарстана ў Маскве ў перагаворны пункт, і дзесьці паўгадзіны мы з Пуціным па тэлефоне гаварылі. Такая вось “сустрэча” была, незапланаваная.

Еўрарадыё: Відавочна, што ўгаварыць яго забраць свае войскі з Крыма ў вас не атрымалася. А ён вас у нечым змог упэўніць?

Мустафа Джамілеў: Ён казаў пра тое, што Расія ў самыя сціслыя тэрміны вырашыць усе прававыя і сацыяльныя праблемы крымскіх татар, якія Украіна не змагла вырашыць за ўсе 23 гады сваёй незалежнасці. А я даказваў, што мы ні ад якой дапамогі не адмаўляемся, асабліва з улікам таго, што ў час дэпартацыі крымска-татарскага народа Крым быў у складзе Расійскай Федэрацыі. Але пытанні дапамогі трэба ўзгадняць з нашым кіраўніцтвам за сталом перамоў: “А гэтыя перамовы магчымыя толькі тады, калі вы выведзеце свае войскі”. Ён казаў пра рашэнне правесці рэферэндум у Крыме, а я называў гэты рэферэндум абсурдам, які супярэчыць і ўкраінскаму заканадаўству, і міжнароднаму праву, што мы яго будзем байкатаваць і што яго ніхто не прызнае. Такая вось размова. Адзінае, што ён даводзіў і з чым я пагаджаўся, — гэта тое, што, як ён гэта называў, крымскія татары “могуць быць уцягнутыя ў крывавыя авантуры”. Ён, канечне, меў іншае на ўвазе, але я ізноў адказаў, што для таго, каб не было кровапраліцця, неабходна як мага хутчэй выводзіць расійскія войскі. І тут ён кажа, што даў загад, каб крымскіх татар не чапалі і не крыўдзілі. Цікавая сітуацыя: паўсюль казалі, што ніякіх расійскіх салдат у Крыме няма, і тут ён кажа, што даў загад сваім вайскоўцам, каб не чапалі крымскіх татар. На развітанне сказаў, што па гэтым тэлефоне Шайміева я магу з ім звязацца ў любы момант — 24 гадзіны ў суткі. Але прапановай я так і не скарыстаўся — не бачу сэнсу.

Еўрарадыё: Ці верыце вы, што канфлікт на Данбасе можна вырашыць шляхам перамоў?

Мустафа Джамілеў: Канечне ж, мы не супраць перамоў. Але які прадмет перамоў, на якіх умовах? Гэтыя землі мы ў вас забяром і тады перастанем падтрымліваць бандытаў? Гэта непрымальна. Найперш неабходна вызваліць акупаваныя тэрыторыі і адмовіцца ад падтрымкі бандыцкіх фармаванняў тэрарыстаў. Ну, можам яшчэ на такую тэму гаварыць, што мы ім дадзім калідор, каб яны ў сваю матушку Расію вярнуліся, што не будзем забіваць іх. Але ніякія перамовы, звязаныя з тэрытарыяльнай непарушнасцю Украіны, не прывядуць ні да якіх вынікаў. Калі б Пуцін кіраваўся інтарэсамі сваёй краіны, ён мусіў бы як найхутчэй вывесці войскі і кампенсаваць нанесеныя нашай краіне страты. Але я думаю, розуму там не хопіць.

Еўрарадыё: На вашую думку, ці ёсць пагроза з боку Расіі незалежнасці Беларусі?

Мустафа Джамілеў: Мне падаецца, што сёння пры рэжыме Лукашэнкі ў Беларусі няма незалежнасці. І гэты марыянеткавы стан Крэмль задавальняе. Іншая рэч, калі Беларусь стане сапраўды незалежнай дзяржавай — тады пра гэту небяспеку можна будзе гаварыць. А пакуль… Паглядзіце, як сябе паводзіць Лукашэнка: з аднаго боку ён выказваецца за непадзельнасць Украіны, а з другога — раіць дамаўляцца з Крымам, каб Крым вярнуўся ў склад Украіны. Гэта абсурд, бо цяпер нават весці ў Крыме размовы пра тое, каб правесці рэферэндум наконт магчымага вяртання ў склад Украіны, лічыцца злачынствам — заклік да сепаратызму. Капкан ужо захлопнуўся, і ніхто сёння з меркаваннем жыхароў Крыма, нават калі яны ўсе на 100% выкажуцца за вяртанне ва Украіну, лічыцца не будзе. Лукашэнка не можа гэтага не ведаць, але кажа: “Дамаўляйцеся з Крымам”. А, і выказванне яго, што падзеі на Данбасе — унутраная справа Украіны, таксама абсурд, гэта не адпавядае рэчаіснасці, бо мы маем справы з прамым уварваннем. Гэта што, “Букамі” і “Градамі” мірныя дэманстранты ваююць супраць нас? Быццам мы не ведаем, адкуль гэта ўсё туды паступае, чые там інструктары і што цэлыя падраздзяленні, карыстаючыся тым, што ў нас на вялікай тэрыторыі адкрытая межы, пранікае сюды. Але Лукашэнка, каб не псаваць адносіны са сваім босам, робіць такія заявы. Так што я думаю, што Лукашэнка ў любым выпадку пакуль задавальняе Крэмль.

Еўрарадыё: Шмат размоў пра тое, ці можна дазволіць добраахвотнікам з іншых краін ваяваць за Украіну. Як вы да гэтага ставіцеся?

Мустафа Джамілеў: Да нас, да прыкладу, звяртаецца шмат абураных чачэнцаў, якія кажуць, што калі на тым баку, і ў Крыме, і на Данбасе, ёсць шмат кадыраўскіх наймітаў, то яны хочуць ваяваць на баку Украіны. Ёсць шмат людзей з іншых краін, якія хацелі б прыехаць. Але той жа Юрый Луцэнка (памочнік прэзідэнта Пятра Парашэнкі — Еўрарадыё) кажа, што ў нас не прапрацаваны статус такіх людзей — у нас не прадугледжаны, як, да прыкладу, ва Францыі, Замежны легіён. Гэтыя прававыя пытанні нам трэба будзе неяк вырашаць, і людзей, якія сапраўды ад чыстага сэрца хочуць дапамагчы нашай краіне, мы павінны прымаць. І я думаю, што ў найбліжэйшы час мы гэтыя пытанні вырашым. Я на гэтую тэму ўжо размаўляў з прэзідэнтам і думаю, што ён прыме правільнае рашэнне.

Еўрарадыё: Вы шмат бываеце за мяжой, сустракаецеся з палітыкамі — чаму да гэтага часу Еўропа і ЗША не дапамагаюць Украіне хаця б узбраеннем?

Мустафа Джамілеў: Усё вельмі складана… Ёсць краіны, дзе ўсё гэта добра разумеюць, але праблема ў тым, што ў ЕС і NATO рашэнне прымаецца кансенсусам. Некаторыя краіны, такія як Канада, Брытанія, па магчымасці дапамогу аказваюць. Мы не просім войскі накіроўваць — мы самі павінныя ваяваць. Але забяспечыць неабходным і сучасным… Брытанія і ЗША ў адпаведнасці з Будапешцкім мемарандумам павінныя былі быць гарантамі нашай тэрытарыяльнай непарушнасці і бяспекі. Цяпер наша галоўная задача — умацаваць нашу абароназдольнасць, і менавіта ў гэтым мы разлічваем на падтрымку структур NATO і ЕС, умацаваць эканоміку — тут таксама неабходная падтрымка еўрапейскіх структур. Нешта робіцца, але, на жаль, вельмі павольна і недастаткова шмат.

Еўрарадыё: Сезон адпачынкаў яшчэ не скончыўся. Якім ён быў для Крыма і ці параіце вы беларусам ехаць туды на аксамітны сезон?

Мустафа Джамілеў:  Не трэба туды ехаць! Улады акупаванага Крыма расказваюць, што запоўнілі гатэлі на 60%, іншыя крыніцы сцвярджаюць, што на 30%, але нашы суайчыннікі кажуць, што курортнага сезону практычна не было. А паколькі да 60% з іх карміліся менавіта за кошт турызму, то цяпер яны ў вельмі складаным становішчы. І калі не голад, то надзвычай цяжкая сітуацыя будзе ўжо зімой. Цікава, што падчас тэлефонных размоў суайчыннікі, наадварот, кажуць: “Калі ўжо адключаць электрычнасць, калі адключаць ваду?” Маўляў, менавіта гэта наблізіць дзень вызвалення Крыма. Нашы суайчыннікі гатовыя трываць усё, што заўгодна, каб толькі хутчэй вызваліцца ад акупацыі.

Еўрарадыё: Ёсць яшчэ спадзяванні на тое, што Расія ў найбліжэйшы час пачне развальвацца. Вы ў гэта верыце?

Мустафа Джамілеў: Прыкметы гэтага ўжо з’явіліся, але, відаць, працэс гэты будзе вельмі балючы і драматычны. Менавіта таму мы і лічым, што ў Крамлі павінныя сабрацца з розумам і хутка ўрэгуляваць сітуацыю, не даводзячы яе да развалу гэтай краіны. А ў тым, што Украіна абавязкова адстаіць сваю цэласнасць і незалежнасць, у мяне ніякіх сумневаў няма. І менавіта гэта можа пакласці пачатак развалу Расійскай Федэрацыі.

Еўрарадыё: Нягледзячы на ўсе складанасці і трагедыі, ваш народ здолеў захаваць і сваю мову, і сваю культуру. Што вы параіце беларусам, каб і яны здолелі захаваць свае мову і культуру?

Мустафа Джамілеў: Гэта вельмі складанае пытанне. Мы таксама шмат што страцілі. А шмат хто з нашага народа страціў нават родную мову. І гэта наш самы галоўны клопат: мы не страцілі нацыянальную самаідэнтычнасць, але тое галоўнае, што ёсць у народа, нашу мову, мы, на жаль, страчваем.  У Беларусі тое ж самае: з кім з беларусаў я ні размаўляў — рэдка хто ведае беларускую мову. Захаванне і адраджэнне мовы — пытанне не месяцаў, а гадоў, гэта вялізная праца. Але магчымая яна толькі тады, калі ёсць сапраўды нацыянальная незалежная дзяржава. А ў сённяшняй сітуацыі наўрад ці ёсць такія светлыя перспектывы ў Беларусі… Тым не менш, я жадаю Беларусі дабрабыту і незалежнага курса. 

Фота: ktelegraf.com.ua ru.krymr.com focus.ua www.facenews.ua