Выбары ў Казахстане: як апазіцыйны кандыдат дапамог выйграць "назарбаеўцу"

9 чэрвеня ў Казахстане прайшлі датэрміновыя выбары прэзідэнта, на якіх сваю легітымнасць павінен быў пацвердзіць "памазаннік" першага кіраўніка дзяржавы Нурсултана Назарбаева. Назарбаеў пайшоў у адстаўку 19 сакавіка і паставіў замест сябе ультралаяліста. 65-гадовы Касым-Жамарт Такаеў у апошнія гады быў намінальна другім чалавекам у дзяржаве — старшынёй верхняй палаты парламента. За Такаева, паводле звестак ЦВК, аддалі галасы 70 працэнтаў выбаршчыкаў пры яўцы ў 77,4 працэнта. Але на самай справе ўсё было інакш: па справаздачах назіральнікаў, на многіх участках Такаеў прайграў свайму галоўнаму канкурэнту — апазіцыянеру Аміржану Касанову — мінімум у паўтара-два разы. Поспех настолькі напалохаў самога апазіцыянера, што Касанаў пагадзіўся прызнаць перамогу стаўленіка ўлады яшчэ да абвяшчэння афіцыйных вынікаў.

Вячаслаў Палавінка, "Новая газета"

На вуліцы шумна

Выбары, якія павінны былі прайсці як рэферэндум аб даверы курсу Назарбаева (Такаеў абвясціў сваім лозунгам "Пераемнасць!"), не задаліся з самай раніцы. У Алматы і Нур-Султане, двух галоўных гарадах Казахстана, на плошчы выйшлі сотні людзей, якія выступілі супраць правядзення такіх выбараў. Частка з іх была дыстанцыйна выведзена на плошчы апальным алігархам Мухтарам Аблязавым (сам ён хаваецца ў Францыі, на радзіме прысуджаны да пажыццёвага зняволення), але большая частка пратэстоўцаў прыйшла самастойна. МУС адразу ж адключыла ўвесь інтэрнэт у раёне пратэстаў і пачало разгон дэманстрацый, прычым, у адрозненне ад такіх жа мітынгаў трохгадовай даўнасці па пытанні выкарыстання казахстанскіх зямель замежнікамі, затрыманні былі значна больш жорсткія, са збіццём і хапаннем пад руку ўсіх, хто проста ішоў побач. Незалежныя журналісты налічылі як мінімум некалькі дзясяткаў чалавек, якія ў гэты момант ішлі на выбарчы ўчастак, а апынуліся ў аўтазаку.

Афіцыйныя прадстаўнікі паліцыі спачатку казалі аб сотні затрыманых (і ўсе яны падаваліся як прыхільнікі забароненага ў Казахстане руху Аблязава "Дэмакратычны выбар Казахстана"), потым афіцыйная лічба вырасла да 500 чалавек. Пры гэтым, паводле сведчанняў праваабаронцаў, затрыманні працягнуліся і ў панядзелак, 10 чэрвеня, а затрыманых у сталіцы прыйшлося везці ў суседнія гарады з-за перапоўненасці аддзелаў паліцыі.

У Нур-Султане суткі з лішнім быў ачэплены палац моладзі "Жастар", паліцыя затрымлівала ці не ўсіх, хто праходзіў побач. Лёс многіх затрыманых невядомы да гэтага часу. Ёсць звесткі, што адна з жанчын, якую адвялі ў аўтазак у Алматы, разрэзала сабе вены проста ў машыне. Шырока распаўсюджвалася інфармацыя аб гібелі пажылога чалавека ад удару байца спецназа на мітынгу, але афіцыйныя ўлады катэгарычна адмаўляюць гэтую інфармацыю. Першы намеснік міністра ўнутраных спраў Марат Кажаеў наогул заявіў, што ніхто з мітынгоўцаў не пацярпеў.

"У Нур-Султане да медработнікаў звярнуліся 12 чалавек. Усё ў асноўным на гіпертанічны крыз скардзіліся", — гэтая фраза Кажаева выглядае вельмі злой іроніяй.

Пры гэтым самі паліцэйскія заявілі аб трох параненых са свайго боку. Да гэтай інфармацыі, аднак, варта ставіцца асцярожна — асабліва калі паглядзець на тое, у якой форме хадзілі некаторыя байцы спецпадраздзяленняў: вельмі падобна на даспехі.

Паказальная рэакцыя замежных назіральнікаў на мітынгі. Амерыканскія і нямецкія назіральнікі сказалі, што такія пратэсты спрыяюць развіццю дэмакратычнага працэсу, кіраўнік расійскага назірання заявіла, што "не бачыла гэтых масавых мітынгаў, хоць мы і ездзім з шасці раніцы па цэнтры Нур-Султана".

Кіраўніком расійскіх назіральнікаў на гэтых выбарах была Алена Мізуліна.

На ўчастках горача

Пакуль на вуліцах мітынгавалі прыхільнікі байкоту, прыхільнікі выбараў ішлі на выбарчыя ўчасткі. Афіцыйная яўка ў выніку склаў амаль 78 працэнтаў, але, скіраваная на легітымацыю праўладнага кандыдата, яна згуляла супраць яго самога. На гэтых выбарах упершыню была афіцыйна задзейнічана вялікая колькасць незалежных назіральнікаў (у адным толькі невялікім Уральску іх было амаль трыста), яны старанна фіксавалі ўсе парушэнні (афіцыйна пракуратура прызнала толькі 19 парушэнняў, і ўсе яны былі "нязначныя"). Супраць назіральнікаў спрабавалі весці інфармкампанію, абвінавачваючы іх у працы на "грошы АБСЕ", чаты актывістаў у месенджарах рэгулярна ўзломвалі — аднак менавіта назіральнікі пасля закрыцця ўчасткаў пачалі масава выкладваць фатаграфіі завераных пратаколаў з вынікамі галасавання.

І здарылася нечаканае. У першую ж гадзіну стала зразумела, што на дзясятках участкаў у Алматы, Нур-Султане, Актау, Атырау, Уральску, Кызылардзе перамагае не Касым-Жамарт Такаеў.

Большая частка галасоў была аддадзена Аміржану Касанаву (паказальна, што за яго прагаласавала большасць нават на выбарчым участку ў Назарбаеўскім універсітэце). Колькасць такіх участкаў з Касанавым-пераможцам расла штохвілінна. Афіцыйны ЦВК пры гэтым маўчаў, а пасля поўначы на ​​дзяржтэлебачанне выйшлі вынікі экзіт-полаў, сабраных праўладнай структурай пад кіраўніцтвам палітолага Талгата Каліева (не звязаным з уладай аб'яднанням праводзіць сацапытанні забаронена законам). Па іх, Такаеў набраў больш за 70 працэнтаў галасоў, а Касанаву дасталася ўсяго 15 працэнтаў (што, аднак, з'яўляецца адным з найвышэйшых вынікаў апазіцыі ў гісторыі ўсіх казахстанскіх выбараў).

Далей адбылося наступнае. Аміржан Касанаў, былы інструктар камсамола і прэс-сакратар урада, які пайшоў у апазіцыю каля 20 гадоў таму, запісаў відэазварот. На ім Касанаў, які яшчэ 8 чэрвеня публічна марыў пра другі тур, з панічнымі ноткамі ў голасе абрынуўся на прыхільнікаў Мухтара Аблязава, якія "ў гэтую падзею ўцягнулі моладзь".

"Знаходзячыся за мяжой, сядзець, піць каву ў кафэ і наштурхоўваць народ на такое падчас выбараў, замест таго каб даць людзям скарыстацца сваім канстытуцыйным правам, першапачаткова ведаючы, што яны парушаць закон і будуць пакараныя, падбухторваць, — гэта самая сапраўдная палітычная правакацыя і подласць. Наша моладзь памыляецца, прытрымліваючыся псеўдадэмакратычнай пазіцый", — ледзь не крычаў Касанаў. Праз некалькі хвілін ён далучыўся да пяці іншых кандыдатаў, якія яшчэ да публікацыі хоць бы папярэдніх вынікаў галасавання з непрыхаванай радасцю і палёгкай павіншавалі Такаева з перамогай.

На наступны дзень Касанаў у прамым эфіры сайта радыё "Азатык" сустрэўся з угневанымі прыхільнікамі, якія адкрыта абвінавацілі яго ў здрадзе.

"Так, я прызнаў перамогу Такаева. Я разумею цяпер, якой будзе рэакцыя. Я параіўся са сваімі калегамі, якія мне ўсе гэтыя гады дапамагалі ў выбарчай кампаніі. Будучы рэалістам, ведаючы, якая дзяржаўная машына, які адміністрацыйны рэсурс, якія нашы магчымасці на сённяшні дзень, я гэта прызнаў. Я падняў гэтую планку да 16,02 % галасоў (папярэдне. - Рэд.), І цяпер уладзе будзе сорамна і недаравальна наступнага пасля мяне кандыдата ці партыю апускаць да былых 6–9 %", - заявіў Касанаў, а заадно намякнуў, што плануе стварыць сваю партыю, у якой нядрэнныя шанцы на праход у парламент праз два гады. Характэрна, што праціўнікі Касанава з ліку незалежнай апазіцыі пісалі роўна аб гэтых дамоўленасцях: ён павінен быў стаць ваўком у авечай шкуры ў абмен на прадстаўніцтва ў сістэмнай палітыцы — у прыватнасці, Касанаву прапануюць падхапіць сцяг умеранага нацыяналізму.

У Акордзе* ўсё спакойна

Акорда (Белая стаўка) — рэзідэнцыя прэзідэнта Казахстана ў Нур-Султане, былой Астане.

Вынік выбараў і іх афіцыйнае прызнанне з боку паражэнцаў дадуць Такаеву, які перамог, яшчэ больш ілюзій адносна таго, якая сіла яго рэсурсу, кажа палітолаг Дасым Сатпаеў. Выступаючы пасля выбараў, Такаеў ужо па-езуіцку заўважыў, што "рады таму, што перадвыбарчая кампанія насіла цывілізаваны характар, была спакойнай".

"Ніякага канструктыўнага дыялогу не будзе. Выбары паказалі, што грамадства моцна расколатае — але ўлады гэта задавальняе. На пратэстным полі няма чалавека, які збудаваў бы масток узаемаадносін з уладай. Як весці дыялог, калі няма раўнапраўнага боку? Гэта будзе не дыялог, а маналог, які працягваецца", — канстатуе Сатпаеў.

Ключавую ролю цяпер будуць гуляць сілавікі, якія, скарыстаўшыся вакуумам у апазіцыі, "цалкам знаходзяцца ў ілюзіі таго, што ўсё можна".

Касанаў і ставіў сабе задачу стаць такім "мастком", але тое, як ён зліў пратэст, адвярнула ад яго ўсіх тых, хто гатовы быў у яго паверыць (нават з улікам таго, што большая частка бачыла ў ім кандыдата "супраць усіх"). Старой апазіцыі больш не існуе, а новая толькі фарміруецца, але ўлада яе будзе ігнараваць. Іншая рэч, што маштаб пратэсту аказаўся куды вышэйшым, чым меркавалася, а гэта азначае толькі адно: так проста людзі ўжо трываць дзеянні ўлад не стануць. "Людзі сталі больш палітызаванымі, больш крытычна настроенымі. І наогул гэтыя выбары — гэта перамога назіральнікаў", — дадае Дасым Сатпаеў.

Днём у панядзелак, 10 чэрвеня, АБСЕ ў цэлым станоўча ацаніла выбары ў Казахстане, хоць і сумняваецца, што іх можна назваць дэмакратычнымі. Назіральнікі звярнулі ўвагу, што затрыманні людзей на вуліцах — гэта дрэнна. Якраз пад гэтыя словы ў буйных казахстанскіх гарадах працягнулі затрымліваць людзей. Адной з затрыманых стала журналістка Асем Жапішава, якая расказала, што ва ўчастку ў яе пыталіся, чаму яна супраць Нурсултана Назарбаева і "чаму яна хоча разваліць краіну". Здаецца, адсутнасць дыялогу паміж уладай і грамадствам можна зафіксаваць у першы ж дзень пасля выбараў.