Як вучылі ў школах пад нямецкай акупацыяй

Новы навучальны год ва Украіне пачаўся ва ўмовах поўнамаштабнага расійскага ўварвання. Праз вайну сотні школ разбураныя, сотні тысяч вучняў былі вымушаныя з'ехаць з небяспечных раёнаў. Частка школ працуе дыстанцыйна, астатнія — ва ўмовах пагрозы абстрэлаў.

З падобнымі праблемамі сутыкаліся дзеці падчас Другой сусветнай вайны. Улады спрабавалі эвакуіраваць дзяцей з гарадоў у сельскую глыбінку, разлучаючы іх з бацькамі. Не хапала памяшканняў для вучобы, падручнікаў і, вядома, настаўнікаў, якія адпраўляліся на фронт. Нават брытанскі ўрад, які рыхтаваўся да гэтага загадзя, не змог арганізаваць нармальнае навучанне для ўсіх дзяцей. На акупаваных тэрыторыях Усходняй Еўропы Германія спрабавала ператварыць дзяцей у паслухмяных рабоў з мінімальнай пачатковай адукацыяй. У адказ польскія педагогі стварылі падпольную адукацыйную сетку, дзе навучалася паўтара мільёна вучняў. У рэшце рэшт цэлае пакаленне дзяцей так і не змагло атрымаць нармальную адукацыю. Выданне "Бабель" успамінае, як змянілася навучанне падчас Другой сусветнай вайны ў розных краінах.

Як эвакуіравалі дзяцей

У Еўропе падчас Другой сусветнай вайны эвакуацыя дзяцей без бацькоў з зон баявых дзеянняў і пацярпелых ад вайны раёнаў была звычайнай з'явай. Аднак у кожнай краіне былі свае асаблівасці па арганізацыі, лагістыцы, узроўні ўцягнутасці ўрада і розных арганізацый.

Пасля нападу СССР на Фінляндыю ў лістападзе 1939 года ў Швецыю з'ехала каля 50 тысяч фінскіх дзяцей. Прычым пытаннямі эвакуацыі, рассялення і забеспячэння займаўся шведскі ўрад.

У Францыі яшчэ з сярэдзіны 1930-х раілі эвакуіравацца цэлымі сем'ямі на выпадак пагрозы газавых або бомбавых нападаў. Але французскі ўрад у пытаннях эвакуацыі кіраваўся мадэллю, згодна з якой "кожны чалавек можа сысці, калі ён захоча і куды ён захоча". Недахопы такога падыходу выявіліся ў 1940 годзе, калі Германія пачала наступ на Заходнюю Еўропу. Тады ў Францыю сталі сцякацца ўцекачы з іншых краін. Толькі з Бельгіі прыбыло каля двух мільёнаў чалавек. У той жа час каля сямі мільёнаў французаў спрабавалі эвакуіравацца з зоны баявых дзеянняў. Усё гэта пацягнула за сабой лагістычны хаос. Дзяцей пачалі вывозіць у сельскую мясцовасць, часам з бацькамі, часам без іх. Але потым дзяцей разлучалі з бацькамі, і ім даводзілася некалькі разоў пераязджаць з аднаго месца ў іншае.
Наступныя хвалі эвакуацыі дзяцей ва Францыі праходзілі ўжо ў час акупацыі. І яны ўжо былі больш арганізаванымі. Звычайна дзяцей вывозілі з Парыжа і іншых буйных гарадоў на цягніках пад наглядам настаўнікаў або выхавальнікаў.

У Германіі пытанне аб эвакуацыі паўстала толькі ўвосень 1940 года, пасля бамбаванняў авіяцыі саюзнікаў. Дзяцей ад 3 да 10 гадоў эвакуіравалі разам са сваякамі або аддавалі ў прыёмныя сем'і. А перасяленне дзяцей 10-14 гадоў каардынаваў Гітлерюгенд. Па розных дадзеных за час вайны эвакуіравалі ад 3 да 5 мільёнаў дзяцей.

Напад Германіі на СССР у чэрвені 1941 года прыйшоўся на школьныя канікулы. Аднак савецкі ўрад спачатку нават не планаваў эвакуацыю вучняў. У верасні школы Кіева, Адэсы і многіх рэгіёнаў Левабярэжнай Украіны прыступілі да навучання. Аднак савецкія войскі хутка адыходзілі, і гэтыя раёны станавіліся прыфрантавымі або франтавымі. Таму давялося арганізоўваць эвакуацыю ў спешцы. Дзяцей вывозілі за Урал, у Казахстан, Сярэднюю Азію і Закаўказзе.

Найбольш арганізаванай была кампанія па эвакуацыі дзяцей у Вялікабрытаніі. Рыхтавацца да яе ўрад пачаў яшчэ летам 1938 года. Краіну падзялілі на тры зоны: раёны, якія падпадалі пад эвакуацыю; раёны, якія прымалі эвакуіраваных; нейтральныя раёны, якія не адпраўлялі і не прымалі эвакуіраваных. Яшчэ на этапе планавання было вырашана, што любая эвакуацыя павінна быць добраахвотнай, а не прымусовай, каб не дапусціць панікі ва ўмовах ваеннага часу. 1 500 000 чалавек эвакуіравалі ў Брытаніі на працягу 1-3 верасня 1939 года, з іх каля 800 тысяч дзяцей.

Аперацыя па эвакуацыі дзяцей пачалася ў першы дзень вайны, 1 верасня 1939 года. Да яе арганізацыі прыцягнулі чыноўнікаў, паліцэйскіх, чыгуначнікаў, каля 100 тысяч настаўнікаў і 17 тысяч членаў жаночай добраахвотніцкай службы грамадзянскай абароны. Дзяцей эвакуіравалі без бацькоў, у першую чаргу, з буйных гарадоў — Лондана, Манчэстэра, Бірмінгема, Глазга і г.д. У кожнага дзіцяці да паліто або чамадана была прымацаваная багажная бірка, на якой паказвалася імя, школа і суправаджаючыя. Падчас гэтай хвалі эвакуацыі каля дзесяці тысяч дзяцей таксама вывезлі ў ЗША, Канаду, Новую Зеландыю, Аўстралію і іншыя краіны.

Спіс абавязковых рэчаў, якія дзеці павінны былі мець пры сабе падчас эвакуацыі: процівагаз;
зменная ніжняя бялізна і адзенне для сну; кеды або тапачкі; запасныя панчохі або шкарпэткі; зубная шчотка, расчоска, ручнік і мыла; цёплае паліто; запас ежы на адзін дзень.

Арганізацыя эвакуацыі была настолькі падрыхтавана, што большасць дзяцей не панікавала, а ўспрымала яе хутчэй як прыгоду. "Мы прайшлі маршам да вакзала Ватэрлоа ўслед за нашым дырэктарам, несучы транспарант з назвай нашай школы. Мы ўсе думалі, што гэта свята, адзінае, чаго мы не маглі зразумець, чаму жанчыны плакалі", — успамінае відавочца тых падзей Джэймс Роффі, які пасля заснаваў Асацыяцыю ўз'яднання эвакуіраваных падчас Другой сусветнай.

Другая хваля эвакуацыі працягвалася з мая па верасень 1940-га, калі Германія захапіла Францыю і пачала бамбіць Брытанію. Дзяцей зноў спрабавалі вывозіць не толькі ў сельскую глыбінку, але і за акіян. Аднак спробы эвакуацыі ў Паўночную Амерыку спынілі ўжо летам, пасля таго як нямецкая падлодка патапіла адно з эвакуацыйных судоў, якое перавозіла брытанскіх дзяцей-бежанцаў у Канаду, і 77 дзяцей загінулі.

Трэцяя хваля эвакуацыі пачалася ў чэрвені 1944 года ў гарадах на ўсходзе і паўднёвым усходзе Англіі, калі немцы пачалі абстрэльваць гэтыя рэгіёны балістычнымі ракетамі Фау-1 і Фау-2. Эвакуацыя працягвалася па верасень. За гэты час з небяспечных раёнаў выехала каля мільёна чалавек.

Дзе і як праводзілі і заняткі

Адной з галоўных праблем, з якімі давялося сутыкнуцца навучэнцам падчас вайны, быў недахоп школьных будынкаў. Многія школы былі альбо пашкоджаны, альбо цалкам разбураны. Таксама распаўсюджана была практыка, калі школы выкарыстоўвалі як казармы для вайскоўцаў ці там размяшчалі штабы Службы грамадзянскай бяспекі.

Школы ў сельскай мясцовасці, куды ў асноўным эвакуіравалі дзяцей, не маглі змясціць столькі вучняў. Заняткі разбівалі на дзве, тры і нават чатыры змены, але гэта не дапамагала. Таму пад класныя пакоі пераабсталявалі розныя памяшканні — цэрквы, склады, бары і бамбасховішчы. А ў цёплы час года заняткі праводзілі пад адкрытым небам.

"У некаторых выпадках на працягу некалькіх тыдняў настаўнікі і дзеці збіраліся ў якім-небудзь узгодненым месцы і проста шпацыравалі па сельскіх дарогах сярод палёў і лясоў, пакуль для іх не знаходзілі нейкае памяшканне", — згадваў Бервік Сейерс, настаўнік з правінцыі на поўдні Англіі.

У ваенных умовах таксама бракавала падручнікаў і школьнага абсталявання. Яшчэ адной праблемай стаў недахоп педагагічных кадраў. Многіх настаўнікаў прызвалі ў армію або службы грамадзянскай абароны. Таму класы даводзілася зводзіць. З-за недахопу памяшканняў і школьных парт многім даводзілася сядзець на падлозе падчас заняткаў. І гэта пры тым, што ўрокі часта перарываліся з-за аб'яўлення паветранай трывогі або з-за перабояў з электрычнасцю.

Усе гэтыя праблемы не абышлі бокам і Брытанію, нягледзячы на тое, што ўладам удалося аператыўна эвакуіраваць многіх дзяцей. У пачатку 1940 года дадаліся і іншыя праблемы. Паколькі баявых дзеянняў і бамбаванняў на тэрыторыі Брытаніі ў пачатку вайны не было, то каля 60 адсоткаў эвакуіраваных дзяцей вярнуліся ў свае сем'і ў гарады. А ў гэты час большасць гарадскіх школ зачынілі або пераабсталявалі для ваенных патрэб. Адкрыць іх аператыўна мясцовыя ўлады не маглі. Таму што трэба было паклапаціцца пра святломаскіроўку і абсталяваць бамбасховішчы.

Таму каля мільёна дзяцей наогул засталіся без школы. Дзеці з бедных брытанскіх сем'яў пазбавіліся не толькі адукацыі, але і бясплатных школьных абедаў і магчымасці праходзіць медыцынскія агляды ў школах. Як вынік — сярод дзяцей рэзка ўзрасло захворванне. А яшчэ пачаў расці ўзровень злачыннасці сярод непаўналетніх.

Як змяніліся школьныя праграмы

У ходзе вайны змены зведалі навучальныя планы школ. Па-першае, неабходна было ўзмацніць патрыятычнае выхаванне школьнікаў. Па-другое, значна павялічыліся гадзіны на ваенна-фізічную падрыхтоўку навучэнцаў, вывучэнне асноў медыцынскай дапамогі, абароны ад паветраных і хімічных нападаў. Навучэнцы разам з настаўнікамі часта адпрацоўвалі схему дзеянняў на выпадак экстранай эвакуацыі ў сховішчы. Таксама ў школах сталі больш паглыблена вывучаць гісторыю і геаграфію.

Спрабавалі арганізаваць і пазакласнае жыццё навучэнцаў. Многія дзеці далучаліся да тылавой працы — разбіралі завалы, збіралі метал, паперу і анучы для перапрацоўкі, дапамагалі на фермах, паступалі ў атрады грамадзянскай абароны і нават працавалі на заводах.

У некаторых краінах былі і іншыя новаўвядзенні. Да прыкладу, у ЗША запусцілі спецыяльную школьную праграму, галоўнай мэтай якой было зберажэнне і збор сродкаў на ваенныя патрэбы. Для гэтага школьнікі прадавалі ваенныя маркі і аблігацыі. Да гэтай праграмы прыцягнулі 200 тысяч школ з 30 мільёнамі вучняў. 2 000 000 000 даляраў сабралі амерыканскія школьнікі ў дапамогу арміі, у пераліку па стане на 2021 год гэта раўнялася б 30,8 мільярдам долараў.

Як вучыліся на акупаваных тэрыторыях

Падыходы да навучання на акупаваных немцамі тэрыторыях істотна адрозніваліся. У акупаваных краінах Заходняй Еўропы школьная праграма амаль не змянілася. Дадаліся хіба што курсы нямецкай філасофіі для навучэнцаў старэйшых класаў.

У розных краінах былі свае адрозненні. Напрыклад, у школах акупаванай Францыі ўвялі штодзённую клятву на вернасць кіраўніку прагерманскага ўрада Філіпу Петэну. А ў Нідэрландах школы вымушана зачыніліся ў канцы 1944 года. Усё з-за нямецкай блакады. Пры гэтым блакавалі пастаўкі як тавараў, так і вугалю. У нідэрландскую гісторыю гэты перыяд увайшоў як "галодная зіма", падчас якой з-за недахопу харчавання і холаду загінулі каля 20 тысяч чалавек.

Аднак для школьнікаў Усходняй Еўропы ў нацысцкіх лідараў былі зусім іншыя планы. "Для негерманскага насельніцтва Усходняй Еўропы не павінна быць ВНУ. Для іх дастаткова чатырохгадовай народнай школы. Мэтай навучання ў гэтай народнай школе павінен быць простае лічэнне, максімум да 500, уменне распісацца, перакананне, што божая запаведзь заключаецца ў тым, каб падпарадкоўвацца немцам, быць сумленным, старанным і паслухмяным", — пісаў кіраўнік СС Генрых Гімлер у 1940 годзе.

Па такім прынцыпе арганізоўвалі навучанне на акупаваных тэрыторыях Украіны, якія ўваходзілі ў склад СССР. З першага кастрычніка 1942 года чатырохгадовыя школы павінны былі наведваць усе дзеці ад 8 да 14 гадоў. Наведванне школ было абавязковае, за парушэнне дысцыпліны ўвялі цялесныя пакарання. За пропускі штрафавалі або пазбаўлялі харчовых картак бацькоў або апекуноў.

Для такіх школ немцы нават спрабавалі друкаваць свае падручнікі і дапаможнікі на рускай мове. Галоўнае іх адрозненне заключалася ў тым, што савецкая ідэалогія замянялася нацысцкай — замест партрэтаў Сталіна былі партрэты Гітлера, замест піянераў — Гітлерюгенд, замест гісторый пра Леніна апісвалася жыццё нацысцкіх правадыроў. А яшчэ ў якасці замежнай вывучалі нямецкую мову на базавым узроўні. Сутнасць такога падыходу была простая — сілай утрымаць і ідэалагічна падрыхтаваць дзяцей у такіх школах да 14 гадоў. З гэтага ўзросту ўводзілася абавязковая працоўная павіннасць. І дзяцей у гэтым узросце маглі вывезці на прымусовыя працы ў Германію. 18 156 школ разбураныя цалкам або часткова ва Украіне за перыяд Другой сусветнай вайны.

Аднак адной з галоўных праблем стаў недахоп памяшканняў для заняткаў. Не хапала і новых "ідэалагічна правільных" падручнікаў. Таму ў многіх школах першыя заняткі пачыналіся з таго, што навучэнцы пад строгім наглядам "рэдагавалі" савецкія падручнікі. Педагогаў таксама не хапала. А тыя з мясцовых, хто згаджаўся працаваць у такіх школах, аўтаматычна аказваліся ў зоне рызыкі. Паколькі інтэлігенцыя на акупаваных тэрыторыях першай трапляла пад рэпрэсіі ў адказ на партызанскія дыверсіі.

Унікальная сітуацыя з адукацыяй склалася ў Польшчы. Другая сусветная вайна пачалася з акупацыі гэтай краіны Германіяй і СССР. Абодва акупацыйныя рэжымы забаранілі выкладанне на польскай мове ў школах, а ВНУ наогул закрылі. У адказ польскія педагогі стварылі падпольную Тайную арганізацыю настаўнікаў. Заняткі праводзіліся ў таямніцы для невялікіх груп. Настаўнікі працавалі пад пагрозай арышту і расстрэлу, але гэта іх не спыняла.

У 1942 годзе ў такіх умовах навучалася каля 1,5 мільёна дзяцей. І гэта тычылася не толькі пачатковай і сярэдняй адукацыі. Таксама працавалі падпольныя ўніверсітэты, прафтэхвучылішчы, афіцэрскія курсы і нават духоўныя семінарыі. У адной з такіх семінарый вучыўся Караль Вайтыла — будучы Папа Рымскі Ян Павел II.

Адмоўныя вынікі

У выніку Другой сусветнай вайны цэлае пакаленне дзяцей не змагло атрымаць нармальную адукацыю. Нават у Брытаніі, дзе ўрад спрабаваў падрыхтавацца загадзя, не атрымалася арганізаваць паўнавартасны навучальны працэс. Дзякуючы паспяховай эвакуацыі ўдалося зберагчы шмат дзіцячых жыццяў. Аднак пасля шматгадовага расстання з роднымі дзеці вярталіся з сур'ёзнымі псіхалагічнымі траўмамі. Некаторыя адпраўляліся ў эвакуацыю яшчэ маленькімі дзецьмі, а вярталіся праз 5-7 гадоў ужо падлеткамі і не маглі адаптавацца да жыцця са сваімі сем'ямі.

Многія дзеці кідалі вучобу, каб пайсці працаваць у тыле на заводах або далучаліся да службаў грамадзянскай абароны. Многія старшакласнікі запісваліся добраахвотнікамі ў войска. А на акупаваных тэрыторыях дзеці станавіліся ў шэрагі Руху Супраціву.

Другая сусветная паўплывала на адукацыю нават у тых краінах, дзе не было баявых дзеянняў, напрыклад у ЗША і Канадзе. Уся эканоміка пераарыентавалася на ваенныя патрэбы. Так што на адукацыю банальна не хапала сродкаў. Новыя школы не будаваліся, а ў тых, што засталіся, не хапала падручнікаў, парт і іншага абсталявання.

Агульнай праблемай для ўсіх быў востры недахоп педагагічных кадраў. Многія настаўнікі загінулі на франтах і ў акупацыі. Усё гэта негатыўна адбілася на якасці адукацыі і ў першыя пасляваенныя гады.