"Дата генератар": 3 (12) красавіка 1918 года — Дзень дзяржаўнай мовы

25 сакавіка 1918 года Выканаўчы камітэт Рады Усебеларускага з'езда абвясціў, што пяць губерняў Паўночна-Заходняга краю (Мінская, Віленская, Гарадзенская, Віцебская, Магілёўская), дзе большасць насельніцтва складаюць беларусы, з гэтага дня злучаюцца ў незалежную дзяржаву — Беларускую Народную Рэспубліку — БНР. А сам Камітэт  з гэтага дня будзе ўрадам — Народным сакратарыятам БНР. 

3 красавіка Народны сакратарыят апублікаваў паведамленне, што беларуская мова абвяшчаецца дзяржаўнай і абавязковай для ўсіх грамадзян БНР. Расіяне, палякі, габрэі маюць права карыстацца сваімі мовамі ў зносінах з дзяржаўнымі ўстановамі — як вусна, так і пісьмова. Службоўцы павінны валодаць усімі чатырма мовамі або карыстацца паслугамі перакладчыкаў.

Гэтак першы ўрад БНР заклаў падмурак для палітыкі шматмоўнасці ў БССР. Бо згодна з Канстытуцыямі БССР 1919 і 1927 гадоў рэспубліка мела чатыры дзяржаўныя мовы — беларускую, рускую, польскую і габрэйскую. Існавалі школы з выкладаннем на тых мовах, выдаваліся газеты, часопісы, кнігі. Але, па Канстытуцыі 1927 года, у зносінах паміж дзяржаўнымі, прафесійнымі і грамадскімі ўстановамі перавагу мела беларуская мова. Такое становішча захоўвалася да 1935 года, калі партыйныя ўлады БССР пад ціскам ЦК УКП(б) пачалі наступ спачатку на шматмоўе. У трэцяй Канстытуцыі БССР ад 19 лютага 1937 года засталіся толькі беларуская і руская.

Вернемся ў 1918 год. Пасля таго як улетку 1915-га войскі Германіі акупавалі ўсю Заходнюю Беларусь і амаль усю Летуву, акупацыйныя ўлады дазволілі беларусам, габрэям, палякам і летувісам навучацца на родных мовах, выдаваць на іх газеты, часопісы і кнігі, праводзіць грамадскія і культурніцкія мерапрыемствы. Толькі не на рускай! І за тры гады з'явілася больш за тысячу школ з выкладаннем на беларускай мове, галоўным чынам пачатковых. Былі і сярэднія, і нават гімназіі ў Слуцку і Вільне.

Але паведамленне 3 красавіка 1918 года фактычна стала толькі маніфестам пра намеры новай улады. Рэальная моўная сітуацыя выглядала наступным чынам. Жыхары гарадоў і мястэчках размаўлялі на рускай, польскай ці габрэйскай мове. У вёсках — на беларускай, але ў выглядзе некалькіх дзясяткаў гаворак.

Галоўную ролю ў фармаванні нарматыўнай беларускай мовы адыгралі наступныя з'явы.

У 1918 годзе была выдадзена ў Вільні “Беларуская граматыка для школ” Браніслава Тарашкевіча. Ён стварыў яе ў Пецярбургу пад кіраўніцтвам выдатных навукоўцаў — акадэмікаў Аляксея Шахматава і Яўхіма Карскага. За 15 гадоў яна выдавалася шэсць разоў і заставалася галоўным падручнікам роднай мовы для ўсіх беларусаў незалежна ад узросту. “Практычная граматыка беларускае мовы” Язэпа Лёсіка, выдадзеная ў 1921 годзе, і блізка не мела такой папулярнасці. Толькі ў 1934-м “тарашкевіцу” ў БССР змяніў новы правапіс беларускай мовы. Але тарашкевіца засталася ў Заходняй Беларусі і сярод эміграцыі.

На працягу 1924–1929 гадоў партыйна-савецкія ўлады БССР праводзілі палітыку так званай “беларусізацыі” ва ўсіх галінах грамадскага і культурнага жыцця, ажно ў войску, дзе існавалі беларускія нацыянальныя аддзелы. Яна мела шмат недахопаў, потым ад яе навогул адмовіліся, але галоўнае яна паспела зрабіць: беларускі народ атрымаў сваю нарматыўную літаратурную мову.

Хоць пасля заканчэння Другой сусветнай вайны ўлады СССР настойліва праводзілі русіфікацыю ва ўсіх саюзных і аўтаномных рэспубліках, забараніць нацыянальныя мовы яны не адважыліся.

Таму наша мова існуе да сёння, хоць і ў цяжкім стане. Я маю надзею, што яна захаваецца і далей.