Як лаяліся сярэднявечныя мінчукі і пра што марылі тагачасныя аптэкары?

Шматлікія гістарычныя працы прапануюць нам версіі мінуўшчыны на які заўгодна густ. Адзінае, чаго ў іх сапраўды бракуе, — смаку, водару, колеру і подыху даўніны. Пачуць лаянку ля звычайнай сярэднявечнай менскай карчмы. Даведацца пра мары шараговага аптэкара 500-гадовай даўніны. Стаць сведкам рабаўніцтва на Віленскім тракце. Зазірнуць углыб стагоддзяў прапануе нам Вольга Бабкова разам са сваёй новай кнігай гістарычных эсэ “…І цуды, і страхі”. Сёння ў гасцях у Еўрарадыё сама спадарыня Вольга. І мы паспрабуем разам знайсці ключ ад дзвярэй у Вечнае.


Еўрарадыё: Вольга, першае слова — адразу Вам і Вашай кнізе. Вось пра што яна?

Вольга Бабкова: Ну, напэўна, ужо шмат хто ведае, што я працую ў архіве і чытаю старажытныя дакументы: позняе Сярэднявечча, пачатак Новага Часу. Вось калі я пачала іх чытаць, расчытваць менавіта судовыя дакументы, то напачатку, зразумела, было проста складана. А пасля з гэтых старонак адгукнуўся такі нечаканы для мяне самой свет. Таму што я чакала, што гэта будуць вось такія юрыдычныя, дастаткова сухія і строгія дакументы. Такія яны і ёсць, але пры вялікім жаданні з іх можна выцягнуць безліч інфармацыі, якая закранае. Гісторыю разглядаюць часам таксама і з гледзішча такой падзейнай гісторыі, але з разуменнем таго, што за кожным з тых дакументаў, якія я чытала, стаіць Чалавек. І тым больш — з судовых кніг.

І ўвогуле, гісторыя вывучае людзей думаючых і эмацыйных. Іх ідэі і думкі таксама павінны быць прадметам гісторыі. Вось калі я гартала гэтыя кнігі і трапляла на нейкія гутаркі, то праз гэта ўтоена паўставала тое, што яны сапраўды неслі ўнутры сябе. І вось калі гэтых фактаў назбіралася вельмі шмат, то тады і паўсталі гэтыя тэмы, якія ў кніжцы з’яўляюцца раздзеламі.

Зразумела, гэта не чыста гістарычнае даследаванне, нягледзячы на тое, што яно пабудаванае цалкам на гістарычных цытатах.

А ці ёсць у гэтай кнізе эсэістыкі нейкія моманты, якімі Вы асабліва ганарыцеся? Нейкія адкрыцці, можа?

Напэўна, важны не столькі працэс прачытання кнігі, колькі тое, што ў выніку, напрыклад, са мной самой сталася, наколькі я змянілася. Вось гэта для мяне самы важны вынік. Тыя факты, якія там ёсць — некаторыя можа і нечаканыя. Але важным з’яўляецца ўсё ў цэлым. Таму што я папросту адчуваю, што ўсе гэтыя людзі, пра якіх я пішу, пра іх штодзённасць — гэта абсалютна такія нібыта шараговыя людзі, якія не пакідалі пасля сябе значных пісьмовых архіваў. Але яны рэальна былі. І я такая ж самая, як і яны, толькі жыву значна пазней. І воь гэтыя міжвольныя сляды, якія пакідалі гэтыя людзі, для мяне самыя каштоўныя.

Ды любое зазіранне ў мінулае — гэта ўжо падзея! Тут нават ёсць некаторыя канфліктныя моманты. Напрыклад, пра веравызнанне нашай праваслаўнай святой Анастасіі Слуцкай, якая ў маіх дакументах сама прызнаецца, што яна каталічка.

Разумееце, тыя людзі, пра якіх тут ідзе гаворка — гэта людзі, у якіх сваіх фамільных архіваў фактычна не было. Таму любое здарэнне, якое здаралася ў іх жыцці: вяселле, з якога, напрыклад, нявестка ўцякала ад жаніха, ці, наадварот, жаніх, каторы без дазволу бацькоў скраў нявесту — ну, здавалася, такіх выпадкаў за 500 гадоў здаралася шмат. Але вось канкрэтна ў выпадках канца XVI – пачатку XVII стст. — яны былі, мы пра іх ведаем, і мы разумеем, што ўсё паўтараецца. Нічога няма такога новага.

Ну, хіба што вось яшчэ раздзел “Чарадзейства”. Яно заўсёды вабіць, таму што гэта сустрэча з Іншасветам. І вось калі мы даведваемся, што, нягледзячы на існаванне прававых Статутаў, якія ўжо былі, у маёнтку недзе ў вёсачцы пад Слонімшчынай такі дастаткова неадназначны пан Мікалай Шостак спальвае на вогнішчы дзяўчыну, сваю падданую, без усялякага суду і следства — з той толькі прычыны, што яна вадзіла карагод з дзяўчатамі. Магчыма, на русальчыным тыдні. Ён абвінавачвае яе ў чарадзействе. Паводле ўсіх канонаў барацьбы з чарадзействам, ён яе спачатку топіць, затым жывую кідае на вогнішча. То бок гэта ў нас таксама было напрыканцы XVI стагоддзя, а не толькі ў еўрапейскіх краінах, пра якія мы ведаем.

Але гэта такія значныя падзеі. Аднак нават самая звычайная штодзённасць — яна і ёсць найбольш цікавая: як гандлявалі, як кахалі, як лаяліся, як апраналіся ці што рабавалі. І каралі — таксама людзі! Іх біяграфія таксама вельмі цікавая! Таму што ўявіце, колькі ў іх было розных падзеяў! Іншая рэч, што на афіцыйных дакументах ад каралёў магло застацца толькі тое, што выходзіла на публічнасць. А вось тое, што было прыхаванае, — каралі, дакладна, таксама хварэлі, кахалі, ненавідзелі, баяліся. Галоўнае — бачыць чалавека: ці ты кароль, ці ты шляхціц, ці ты карчмар.

Збольшага, Вашыя крыніцы — гэта судовыя актавыя кнігі, то бок дакументы, напісаныя, здавалася бы, канцылярскай мовай. А атрымалася, што паўстаюць адтуль Вашыя персанажы вельмі чалавечныя. У чым сакрэт чалавечнасці гэтых канцылярыяў? Можа, суды раней былі больш чалавечныя?

Ведаеце, канцылярская мова, такая ўжо кандовая, увогуле з’явілася, калі сюды прыйшла Расійская імперыя. Вось у гэтых канцылярскіх запісах не заўсёды можна пабачыць чалавека. Хаця, зразумела, і там ён знаходзіцца — куды ж без чалавека?! Але той час, пра які мы вядзем гаворку, — па-першае, гэта мова нашай дзяржавы, Вялікага княства. Праз яе можна бачыць, як размаўлялі людзі. Бо часам чалавек-скаржнік, напрыклад, прыходзіў у суд і, апрача тых выпадкаў, калі ён сам прыносіў дакументы, ён мог распавядаць у судзе пра нейкую сваю справу. І вось гэтая жывая гаворка была папросту пісарам запісаная. І часам адтуль можна папросту пачарпнуць самую што ні ёсць побытавую мову.

А ўвогуле ў старажытнай беларускай мове ёсць вельмі цікавыя выразы. Ну, напрыклад, душу маглі называць у пэўных дакументах — судовых дакументах! — “найпреднейший клейнот”. “Найпреднейший” — гэта азначае “найцудоўнейшы”, “найлепшы”. Калі так ставіліся да душы, то, напэўна, разумелі яе значнасць. А калі разумелі яе, то і паводзілі сябе адпаведна.

Вось калі параўноўваць тагачасны Менск і сённяшні Мінск — ці ёсць розніца?

Канечне, ёсць! Мы б і не пазналі!

А ў чым? Больш чалавечнасці ці як?

Не-не-не! Як тады лаяліся, крыўдзіліся, падманвалі — дакладна так і цяпер робяць. Ведаеце, ёсць арабская прымаўка: “Дзеці падобныя больш на свой час, чым на сваіх бацькоў”. І вось я думаю, час накладае свой адбітак на нашыя гарады, на нас. І, адпаведна, мы іншыя. Мы не такія, як былі нашыя продкі 400-500 гадоў таму. Але ж штосьці падставовае, менталітэт не так хутка змяняецца!

Калі мне часам здаецца, вось, маўляў, апынулася б я ў тым Менску — што б я пабачыла? Я думаю, мае ўяўленні ўсё роўна бы разыйшліся. Гэта было бы месца, аточанае лесам, куды сапраўды прыпаўзаюць вужакі, дзе пахне грыбамі ў мокрадзь і дзе чутны лясныя рыкі. Таму што лес падступаў побач. І не было так чыста, мажліва. І было больш цёмна. І былі іншыя гукі. Але мы жа таксама, пішучы гісторыю, шмат што прапускаем праз сябе. Гэта дастаткова суб’ектыўна. І кожны час, кожная эпоха маюць сваю версію мінулага.

***

(урывак з кнігі "...І цуды, і страхі"):


“…Тут жа на Траецкай гары, тылам да Свіслачы, стаялі два дамы князя Аляксандра Крошынскага побач з халупамі ягоных падданых рамеснікаў-мяшчанаў, якім князь забараняў плаціць пдаткі на карысць горада, выклікаючы абурэнне магістрата. Непадалёк дзве мяшчанкі – Зафея і Ганна – трымалі арэндаю дом у пана Станіслава Ляшчынскага ды здавалі ў ім пакоі на паўгода. Пастаяльцы трапляліся кабетам розныя. Служэбніка Яраша Рэзана дзве гаспадыні, напэўна, запомнілі надоўга. Жывучы ў гасподзе пэўны тэрмін, новы жыхар еў, піў піва і мёд кислы, прымаў у гасподзе гостей розных особ, але браў усё пераважна боргом (у пазыку), а пасля, не заплаціўшы, цішком з’ехаў у іншую гасподу, у дом плябанскага войта Марціна. Апроч таго, па начох меў нахабства вяртацца да былых гаспадыняў дый страляць з ручніц, выстрашваючы з дому зляканых кабетаў”.


***

Калі вяртацца да сённяшняга дня — магчыма, сустракалі кагосьці з прататыпаў на вуліцах? Можа, кагосьці Вы сніце з персанажаў?

Ведаеце, ёсць часам такая звыклая забаўка, і не толькі мая — калі, напрыклад, едзеш у аўтобусе, тралейбусе ці ў трамваі, пазіраеш на чалавека, у думках пераапранаеш яго і бачыш: дакладна гэты антрапалагічны твар мог бы належаць лаўніку, дайцы, бурмірстру, а, можа быць, таму аптэкару, пра якога я напішу. Мы, нашыя абрысы так хутка не змяняюцца.

А яшчэ я хацела бы сказаць, што так, гэта судовыя дакументы — і, нягледзячы на гэта, мне ўдалося праз іх выбраць назвы колераў, якія сустракаліся ў самых звыклых справах аб куплях, абмене, арэндзе, пакараннях. І гэтая каляровая палітра ўражвае! Позняе Сярэднявечча, пачатак Новага Часу — гэта не проста цёмны час, дзе былі бязлітасныя бясконцыя войны, паморы, дзе людзі сапраўды часам былі бяспраўныя. Ну, зірнеце, якая была фантастычная палітра! Чырвоны, чорны, бурнатны, гваздзіковы, зялёны, цялесты, залаты, жоўты, блакітны, белы, пярловы, цёмна-блакітны, сіні, фіялкавы, малінавы, парпуровы, лазуровы, вішнёвы, цёмна-зялёны, баршчовы, шары, цёмна-шары, граната-брунатны, ярка-чырвоны, светла-шэры, жоўта-гарачы, цытрыновы, рубінавы — шэта сапраўды каляровая палітра! Мы жылі і цяпер жывем у каляровым свеце!

Вольга, хацеў бы завершыць нашую размову цытатай, якую Вы прыводзіце напачатку Вашай кнігі. Вы цытуеце Поля Рыкёра: “Што датычыць мінулага, то яго ў гісторыі няма”. Што гэта азначае, на Вашую думку, і пра што тады Вашая кніга?

Кожны раз нараджаючы новых людзей, гэтая зямля, гэты час, гэтая прастора, мы — паўтараемся. Не паспеўшы нарадзіцца, мы ўжо ствараем мінулае. Гэта такія ўжо вельмі глыбокія пытанні. Бо мінулае — гэта не нейкі антыкварыят. Дарэчы, як казаў адзін, здаецца, бельгійскі гісторык: “Калі б я быў антыкварам, то я бы глядзеў толькі старажытнасць, але я гісторык — і таму я люблю жыццё”. А жыццё — гэта нараджэнне, сталасць, смерць, потым зноўку нараджэнне, сталасць, смерць. І дзе тут мінулае? Дзе тут будучыня? Мы папросту часова тут. І чытанне гэтых старых дакументаў вельмі востра дазваляе ўбачыць, што ёсць мінулае, што ёсць будучыня і што ёсць мы ў нашым цяперашнім часе.

Ведаеце, як у дакументах гэты свет называлі тагачасныя людзі? Аблудны, нэндзны, мізэрны, прывідны, нярозны ці недаўгавечны, міражны, хуткаплынны. Вось якія былі мудрыя людзі! Гэта значыць, бачныя людзі — якія бачаць наперад, бачаць увогуле тое, чаго не бачаць людзі не мудрыя.

Вольга, дзякуй Вам вялікі за размову, за тыя мудрасці, якія Вы выцягнулі для ўсіх нас са стагоддзяў!

Дзякуй!




Фота: Еўрарадыё