"Пазняк ні пры чым". Хто 30 гадоў таму знайшоў косткі расстраляных у Курапатах

30 гадоў таму, 3 чэрвеня 1988 года, у газеце "Літаратура і мастацтва" быў надрукаваны артыкул "Курапаты — дарога смерці". Аўтары — Зянон Пазняк і Яўген Шмыгалёў — першымі ў Беларусі апублікавалі шакуючыя падрабязнасці сталінскіх рэпрэсій. У канцы 1930-х тысячы ні ў чым не вінаватых людзей былі расстраляныя і пахаваныя лесе пад Мінскам. Сёння мы ведаем гэтае месца як ўрочышча Курапаты.

Артыкул быў апублікаваны ў маленькай газеце пра літаратуру і мастацтва, таму што толькі так яго магла "прапусціць" савецкая цэнзура. Гэты нумар "ЛіМа" чыталі па чарзе, перадавалі з рук у рукі. Каб знайсці яго, Еўрарадыё адправілася ў Нацыянальную бібліятэку Беларусі. І раптам высветлілася, што ўсе нумары газеты за 1988 год аблічбаваныя, а менавіта гэты — №23 з артыкулам пра Курапаты — не! Супадзенне?

Няўжо нумар з галоўнай артыкулам, апублікаваным за ўсю гісторыю "Літаратуры і мастацтва", нехта на ўсялякі выпадак выключыў з публічнага доступу? Заказваем падшыўку. І — о цуд! — усё ж такі мы жывём не ў рамане "1984" Джорджа Оруэла, дзе кнігі і газеты кожны дзень карэктуюцца Міністэрствам праўды. №23 за 3 чэрвеня з артыкулам пра раскопкі ў Курапатах знаходзіцца там, дзе яму і належыць быць: паміж №22 і №24.

Большая частка тэкстаў у гэтым нумары прысвечаная нядаўняму з'езду Саюза пісьменнікаў БССР. Артыкул пра Курапаты — на 14-15 палосах, гэта значыць у самым канцы газеты. Ён велізарны — дзве паласы дробнага тэксту. Яго аўтары зрабілі тытанічную працу: яны не проста расказваюць пра раскопкі, падчас якіх знайшлі парэшткі расстраляных, але і пераказваюць свае размовы з жыхарамі навакольных вёсак.

У 1988 году яшчэ былі жывыя тыя, хто на свае вочы бачыў і на свае вушы чуў, як у Курапатах расстрэльвалі людзей. Суразмоўцы Пазняка і Шмыгалёва — людзі, якія нарадзіліся ў 1910-я, і да 1937 году ўжо былі дастаткова дарослыя, каб разумець, што адбываецца ва ўрочышчы. Іншыя — якія нарадзіліся ў пачатку 1930-х — падчас масавых расстрэлаў былі падлеткамі. Але і ў іх захавалася памяць пра стрэлы, якія даносіліся з лесу.

Аўтарам прадмовы да артыкулу стаў народны пісьменнік Беларусі Васіль Быкаў:

Тэкст артыкула "Курапаты — дарога смерці" вы знойдзіце тут жа, але ніжэй. Бліжэй да канца артыкула яго аўтары дзякуюць траім хлопцам за дапамогу ў правядзенні раскопак:

"Хочам назваць прозвішчы хлопцаў, якія дапамаглі нам у нялёгкім даследаванні. Гэта Ігар Бага (ён ужо скончыў школу і працуе мулярам) і вучні 171-й школы Мінска Віктар Пятровіч і Аляксандр Макрушын".

Як трое падлеткаў з мінскай ўскраіны апынуліся ў кампаніі лідара "Беларускага народнага фронту" Зянона Пазняка і інжынера-канструктара Яўгена Шмыгалёва, які ў войску даведаўся ад таварышаў па службе, як тыя прымалі ўдзел у рэпрэсіях? Вось як апісваюць гэта Георгій Тарнаўскі, Валерый Собалеў і Яўген Гарэлік, аўтары кнігі "Курапаты: следства працягваецца", якая пабачыла святло ў 1990 годзе:

Сосна стояла, как на постаменте, на высоком бугорке, а прямо от ее ствола, заметно углубляясь к середине, сбегала вниз пологая впадина. Внимательно присмотревшись, можно было разглядеть и очертания былого прямоугольника, из которого эта впадина образовалась.

— Может тут когда-то уже стояла землянка, — высказали предположение ребята и дружно решили, что если это так, то лучшего места им и искать не надо.

Копали долго, неторопливо, уходя все глубже и глубже в податливый песок и постепенно продвигаясь навстречу сосне. Игорь Бага, как самый крепкий и выносливый, изредка, и то всего на несколько минут, уступал лопату младшим — Виктору Петровичу или Саше Макрушину, — а потом снова с азартом и нетерпением принимался за работу. Мальчишки задумали построить несколько настоящих землянок, но так, чтобы они ни в коем случае не были хуже тех, которые им показывали однажды на экскурсии в партизанском лагере. Ребята уже мысленно видели, как они оборудуют здесь командный пункт, а потом, если понадобится, и миниатюрный госпиталь, узел связи. «Зарница», хоть и игра, — рассудили ребята, — но лучше, чтобы все было всамделишное, без подделок и бутафории».

Работали долго, уже и подустали немного — Игорь все чаще стал передавать лопату друзьям и они, хоть и без прежнего энтузиазма, настойчиво бросали наверх податливый песок.

Но вдруг лопата заупрямилась, не захотела входить в мягкий до этого грунт. Игорь встал на колени, руками разгреб сверху песок и увидел голенище мужского кожаного сапога. Стал разгребать дальше и откопал миниатюрную женскую галошу, затем небольшую кружку с остатками белой эмали на донышке и по краям. Передал находку наверх ребятам, а сам снова взялся за черенок. Но уже через несколько минут в недоумении и растерянности отброса лопату в сторону: из земли один за другим стали проступать серые, пугающие пустыми черными глазницами черепа.

Первое желание было немедленно все бросить и бежать куда-нибудь подальше от этого места. Младший Виктор и Саша испуганно глядели на Игоря, который выскочил из раскопа и, стараясь скрыть волнение, суетливо отряхивал песок со штанин. Все трое долго молчали. Потом Саша неуверенно предложил: «Может, позвать кого из взрослых? Я быстренько домой cбeгаю...»

Его остановил Игорь: «Погоди, подумают, что мы испугались… давайте еще немножко прокопаем, посмотрим, сколько там чего, а потом и позовем...». Не без робости и сомнений, но ребята согласились. I

Они нашли в тот день 23 черепа и множество костей, осторожно извлекли их из земли, как смогли, очистили ветками от песка и аккуратно, бережно сложили. Среди черепов и костей попадались различные вещи — мальчишки их тоже осторожно обметали, тут же рядком складывали. Нашли они еще несколько кружек, зубную щетку в футляре, на которой можно было прочитать название витебской фабрики, круглые сломанные очки в тонкой металлической оправе, кожаный кошелек с советскими монетами выпуска тридцатых годов, много обуви и пустых стреляных гильз. Самым удивительным и тревожным для ребят открытием были небольшие круглые дырочки на затылках почти всех черепов. Иногда их было по две и даже три.

Постепенно страх ушел, осталось только неодолимое мальчишечье любопытство и ощущение причастности к какой-то большой и зловещей тайне. Когда начало смеркаться, ребята заложили раскоп крест-накрест длинными сучьями, сверху забросали еловыми ветками и, условившись пока молчать о своей находке, отправились по домам. Было это 1 мая 1988 года.

А через четыре дня, направляясь к своей несостоявшейся землянке, они увидели на противоположной окраине леса взрослых, раскапывающих такую же, как и они, впадину. Мальчишки, конечно же остановились, присели, стали ждать, что же найдут археологи. А что это были люди ученые, ребята поняли из разговоров, из того, как они, натянув на колышки тесьму, сначала разметили раскоп, потом осторожно и уверенно стали снимать слой за слоем. Углубились, наверное, метра на полтора, но так ничего и не обнаружили — на траве выросла гора чистого желтого песка.

И тогда ребята решили открыть свою тайну — они повели археологов к заветной сосне, сами сбросили ветки, сучья, показали все, что нашли, рассказали обо всем, что знали. Оказалось, что для взрослых их находки отнюдь не великое открытие и не самая большая неожиданность. Они просто стали вещественным доказательством того, о чем догадывались, предполагали археолог 3. Позняк и инженер-конструктор Е. Шмыгалев, многие годы по крупицам собиравшие сведения о жертвах сталинских репрессий, о невинных советских людях, расстрелянных в окрестностях Минска.

Праз 30 гадоў пасля тых падзей Еўрарадыё адшукала Аляксандра Макрушына. Зараз яму 45 гадоў, у 1994-м ён скончыў фізфак БДУ, гадуе сына. А ў 1988 годзе, калі адкрылася гісторыя Курапатаў, Макрушыну было ўсяго 15.

— Аўтары артыкула ніякага дачынення да раскопак не мелі і блізка. А капалі мы ўтрох, — кажа Аляксандр Макрушын.

Еўрарадыё: Прыгадайце, калі ласка, той дзень. Артыкул выйшаў 3 чэрвеня, а раскопкі калі адбываліся?
— Быў травень, сонечна, адбылося гэта да Дня Перамогі. Мы ўцяклі з фізкультуры.

Еўрарадыё: Чаму менавіта ў Курапаты пайшлі? Звычайна там дзеці гулялі?
— Мы пайшлі туды таму, што ад дамоў было далёка, і мы не хацелі, каб зямлянку знайшлі. Ніхто не ведаў што гэта Курапаты. Лес і лес.

Еўрарадыё: А слова "Курапаты" было тады?
— Адразу не было "Курапаты", гэта потым пайшло.

Еўрарадыё: Што было пасля таго, як вы паклікалі дарослых і паказалі ім свае знаходкі?
— Прыехалі: Палкоўнік міліцыі, з Акадэміі навук і Зянон Пазняк. Больш пасля іх прыезду мы не капалі. Ім было дастаткова таго, што мы раскапалі.

Еўрарадыё: Вашае жыццё гэтыя раскопкі змянілі неяк?
— Наступстваў не было. І жыццё ішло само па сабе.

Еўрарадыё: Ці падтрымліваеце вы сувязі з двума іншымі хлопцамі, Ігарам Багай і Віктарам Пятровічам, якія тады былі з вамі?
— Бага памёр даўно, а Віця Пятровіч жанаты, працуе. Бачыў [яго] даўно.

Еўрарадыё: Бага ж, напэўна, усяго на год вас старэйшы быў. Што з ім адбылося?
— Не, больш, гады на чатыры. Доўгая гісторыя.

Але ці так важна, хто менавіта "раскапаў" Курапаты? На наш погляд, значна больш важна іншае. Са дня, калі на ўвесь Савецкі Саюз прагрымеў артыкул Пазняка і Шмыгалёва, прайшло 30 гадоў. Але практычна нічога з таго, пра што пісалі першыя даследчыкі Курапатаў, не зроблена. Замест мемарыялу народнага болю і памяці ў ахоўнай зоне, з відам на курапацкія крыжы, адкрываецца рэстаран. Замест апублікавання імёнаў ахвяраў і катаў — цішыня. Курапаты працягваюць заставацца нявырашаным пытаннем — неперажытым горам, непераасэнсаваным досведам, а гэта значыць — і праклёнам, які ўжо 80 гадоў вісіць над кожным з нас.

“Курапаты — дарога смерці”

Чытайце артыкул тут.