Эксперты: Знешняя палітыка Беларусі кіруецца прынцыпам “Маўчы і плаці!”

Прааналізаваць віленскую прамову Уладзіміра Макея ў студыю Еўрарадыё завіталі міжнародны аглядальнік Раман Якаўлеўскі і кіраўнік “Цэнтра еўрапейскай трансфармацыі” Андрэй Ягораў.

Еўрарадыё: У сваім выступе на саміце Усходняга партнёрства ў Вільні міністр замежных спраў Беларусі Уладзімір Макей звяртае ўвагу кіраўнікоў ЕС на тры “фальшывыя выбары”, якія ЕС ставіць перад краінамі-партнёрамі. Першы з такіх “фальшывых выбараў” — “свой шлях развіцця альбо мадэль ЕС”. Беларускі міністр папракае еўрачыноўнікаў, што краіны-партнёры паставілі перад выбарам, якім чынам развівацца, а гэта, маўляў, непрымальна. Ці справядлівая гэтая прэтэнзія да ЕС з боку Макея?

Андрэй Ягораў: Тое, што нашы ўлады выстаўляюць такі тэзіс, для іх натуральна. Але я не думаю, што там ёсць менавіта такі выбар. Ну, ніхто ж не прымушаў Беларусь падпісваць “Парыжскую дэкларацыю Усходняга партнёрства” напачатку гэтай ініцыятывы і ўваходзіць у гэтае Партнёрства! І ніхто зараз не замінае Беларусі развівацца так, як яна хоча. Але ў такім выпадку складана чакаць ад Еўрасаюза нейкай дапамогі ў такім развіцці: з чаго б гэта Еўрасаюзу фінансаваць антыеўрапейскія трэнды ў краінах-суседзях? А прагрэс у адносінах з ЕС відавочна залежыць ад тых дзеянняў, якія робіць краіна сама: альбо яна хоча ісці бліжэй — і тады будуць больш шчыльныя адносіны, альбо — не хоча, і тады гэтых адносінаў, як з Беларуссю, не будзе.

Еўрарадыё: Далей Уладзімір Макей сцвярджае, што з кожнай з краін-партнёраў ЕС, у межах Усходняга партнёрства, павінен шукаць сваю камбінацыю ўзаемаадносінаў, падбіраць свой ключык, а не падыходзіць да ўсіх з адной канцэпцыяй…

Раман Якаўлеўскі: ЕС імкнецца развіваць свае адносіны з краінамі-партнёрамі, адштурхоўваючыся ад тых базавых каштоўнасцяў, якія існуюць у еўрапейскіх краінах. А афіцыйны Мінск любіць гаварыць пра так званы прагматызм. У яго рэдакцыі гэта гучыць так: гандлёва-эканамічныя адносіны і найперш — фінансы, а што датычыцца свабодных выбараў, свабодных медыя, правоў чалавека, то… Калі ж Макей кажа, што гэта памылковая пазіцыя — альбо так, альбо гэтак, то нагадаю, што еўракамісар Фюле прапанаваў такую лагодную дактрыну, як “Дыялог па мадэрнізацыі Беларусі”. Не толькі з улікам асаблівасцяў беларускай палітыкі, але і з улікам асаблівасцяў характару чалавека, які ўсё ў нас вызначае. Тут варта ўзгадаць словы Фюле ў адказ на гэтыя тэзы Макея: “Мы вельмі спакойна ставімся да такіх слоў Макея, але нам трэба справы, а не словы”. Таму, калі Макей заклікае ўлічваць асаблівасці той ці іншай краіны, то, натуральна, яны ўлічваюцца. І калі мы гаворым пра віленскі саміт, то бачым такі вынік: Грузія і Малдова свае планы ажыццявілі на дадзеным этапе развіцця і парафіравалі пагадненне аб асацыяцыі з ЕС, іншыя засталіся пры сваіх планах. Якія б яны ні былі.

Еўрарадыё: Трэці “фальшывы выбар”, перад якім паставілі ЕС, — “альбо Усход, альбо Захад”. А мы — за адзіную прастору ад Лісабона да Уладзівастока, мы — за інтэграцыю інтэграцый…

Андрэй Ягораў: Калі разважаць тэарэтычна і абстрактна, то гэта вельмі прыгожая ідэя. Але для гэтага неабходная адпаведнасць краін, якія ляжаць на ўсход ад ЕС, пэўным стандартам сучаснага развіцця. Найперш, гэтыя краіны павінны дэмакратызавацца і наладзіць нармальную рынкавую эканоміку, увесці ліберальныя каштоўнасці ў грамадства. Калі Расія, Украіна і Беларусь стануць дэмакратычнымі, нормы і стандарты — аднолькавымі, тады да карысці ўсіх будзе адзіная прастора ад Лісабона да Уладзівастока. Дзе былі б вольныя перамяшчэнні тавараў, людзей, капіталаў. Але пакуль гэтыя краіны абіраюць шлях, цалкам несумяшчальны з нормамі і правіламі жыцця, якія прынятыя ў ЕС. Да прыкладу, ЕС — вельмі адкрытая прастора для функцыянавання рынкавых і гандлёвых адносінаў, там няма шэрых зон, там працуе суд, які вырашае ўсе праблемы, што ўзнікаюць. І адваротную сітуацыю мы бачым на ўсход ад ЕС. Дзе не зразумела, як ўсё гэта працуе, дзе алігархічныя інтарэсы, дзе нетарыфнае рэгуляванне, дзе эканоміка звязаная з дзеяннем палітычных інструментаў, дзе мы не ведаем, што кажа Пуцін Януковічу, пасля чаго той раптам цалкам змяняе сваё рашэнне наконт асацыяцыі з ЕС. У такіх умовах такая інтэграцыя інтэграцый — ідэя-бздура. І асабліва — думаць, што тут Беларусь, у тым стане, у якім яна зараз знаходзіцца, можа стаць рэгіянальным лідарам.

Раман Якаўлеўскі: Віленскі саміт прадэманстраваў, што найбольшага поспеху ў еўрапейскіх інтэграцыйных працэсах дасягнулі Грузія і Малдова, дзе прайшлі выбары, прызнаныя свабоднымі і адпаведнымі еўрапейскім стандартам. І менавіта гэтыя дзве краіны з шасці краін Усходняга партнёрства з’яўляюцца парламенцкімі.

Андрэй Ягораў: Гэта дэманструе, што няма ніякага выбару паміж Усходам і Захадам — ёсць выбар паміж сучаснасцю і несучаснасцю, развіццём і адмовай ад гэтага развіцця. Сёння еўрапейская мадэль з’яўляецца самай сучаснай, і тыя краіны, якія яе абіраюць, папросту абіраюць шлях развіцця і сучаснасці, а тыя, якія не абіраюць гэтага, яны застаюцца ў мінулым. Мы так і жывём — у мінулым.

Еўрарадыё: Што, на ваш погляд, трэба, каб ініцыятыва Усходняе партнёрства стала “рэальным праектам, які прыносіць канкрэтныя вынікі”?

Андрэй Ягораў: Складанае пытанне… Ёсць значныя праблемы ў самім Еўрасаюзе, які падыходзіць да ўсходніх суседзяў з наіўнымі ўяўленнямі пра стан іх развіцця і арганізацыю жыцця ў гэтых краінах. ЕС запазычвае з папярэдніх паспяховых праектаў пашырэння асноўную схему, на якой будавалася гэтая палітыка пашырэння. Калі вылучаюцца пэўныя ўмовы, якія гэтым краінам неабходна выканаць, каб атрымаць дапамогу ЕС у рэфармаванні. Але гэтая рэч працуе тады, калі людзі, урады, грамадзянская супольнасць гэтых краін жадае далучэння да ЕС, у іх ёсць высокая матывацыя выконваць гэтыя ўмовы, змяняць нешта ўнутры сваіх краін. Але зараз гэтая матывацыя ў краінах Усходу не такая моцная, якой яна была ў краінах Усходняй Еўропы напачатку 90-х гадоў мінулага стагоддзя. Таму гэтая мадэль, якую нам прапаноўваюць, “больш за большае”, і якая працягвае тую палітыку пашырэння, — яна не вельмі добра працуе. Доказ таму — Беларусь, Украіна, Азербайджан. Мяркую, яшчэ наперадзе тыя праблемы, якія ўзнікнуць падчас рэалізацыі дамовы аб асацыяцыі з ЕС у Малдове і Грузіі. Таму, у нашым выпадку, Усходняе партнёрства павінна “інструменталізавацца” — стаць інструментам для зменаў сітуацыі ў гэтых краінах. Для гэтага трэба ўводзіць палітычныя інструменты і вяртацца да той палітыкі інтарэсаў, якія была ў ЕС напачатку яго існавання. Гэта вымушае ЕС узаемадзейнічаць з праеўрапейскімі сіламі ў гэтых краінах, развіваць іх, усталёўваць з імі спецыфічныя адносіны. Каардынаваць дзеянні для таго, каб сітуацыя ў краінах-партнёрах рухалася да таго, каб адбывалася дэмакратызацыя і прыманне еўрапейскіх стандартаў. Гэта дастаткова тонкая палітычная гульня, якая патрабуе высілкаў інтэлектуальных, тэхнічных. І гэта не столькі грошы, колькі больш розуму ў гэтай палітыцы. Калі такім чынам будзе перафармуляваная новая палітыка Усходняга партнёрства, тады яна будзе больш выніковай, чым яна ёсць сёння.

Раман Якаўлеўскі: Складанасці для паспяховасці Усходняга партнёрства ствараюць і асобныя лідары краін-партнёраў — Януковіч на віленскім саміце гэта добра прадэманстраваў. Няўпэўненасці дадае і тое, хто будзе наступным старшынёй у Еўрасаюзе — Грэцыя. Сёння ў гэтай краіны не вельмі… пазітыўны імідж. Мы ведаем, колькі фінансавых праблем дадала Грэцыя ЕС. Але! Вядома, што ў хуткім часе будзе кадравая ратацыя Еўракамісіі. Будзе новы старшыня і знешнепалітычнага ведамства, і офіса, які зараз узначальвае Штэфан Фюле. Кажуць, што на месца Кэтрын Эштан прыйдзе цяперашні міністр замежных спраў Польшчы Радаслаў Сікорскі. Калі будзе знешнепалітычнае ведамства Еўрасаюза ўзначальваць Сікорскі, то больш энергіі будзе дададзена ўвогуле знешняй палітыцы Еўрасаюза, якой сёння адзінай няма — яна так, каардынуецца. І, безумоўна, гэта тычыцца і ініцыятывы Усходняе партнёрства.

Еўрарадыё: Як у вас ўсё складана! А вось у міністра Макея ўсё прасцей: “Для таго, каб Усходняе партнёрства стала рэальным праектам, які прыносіць канкрэтныя вынікі, мы павінны зрабіць яго больш заўважным, больш прывабным, больш унікальным у сэнсе забеспячэння магчымасцяў і механізмаў падвышэння ўзроўню дабрабыту людзей”. Увогуле, вы раскрытыкавалі ўсе асноўныя пункты з яго прамовы. Ці было ўсё ж там закладзенае нейкае значнае пасланне Еўрасаюзу?

Андрэй Ягораў: Ён жа нічога новага не сказаў! Гэта пазіцыя паўтараецца з 19 снежня 2010 года — нічога не змянілася. Увогуле мне падаецца, што ўся знешняя палітыка Беларусі кіруецца адным прынцыпам: “Маўчы і плаці!”. І што на Усход, што на Захад — яна аднолькавая: “Не лезьце ў нашы ўнутраныя справы, а давайце грошы. Не хаціце даваць грошы — мы не будзем з вамі ні інтэгравацца, ні сябраваць!” Гэта тычыцца ў аднолькавай ступені адносінаў як з Расіяй, так і з Еўрасаюзам: “Мы гатовыя развіваць з вамі адносіны толькі ў тым выпадку, калі будзеце выдзяляць грошы за дэманстрацыю нашай да вас любові”.

Раман Якаўлеўскі: Калі Макея часова выкрэслівалі з “чорнага спісу”, то аргумент быў такі: “Паслухаем, што Макей скажа падчас віленскага саміту”. Ну, вось і пачулі. А словы Фюле “трэба справы, а не словы” — адказ на пытанне “Што новага еўрапейцы ад Макея пачулі?”. А вось роля няўрадавых арганізацый у межах Усходняга партнёрства пасля гэтага саміту будзе ўзмацняцца. Гэта стане рэакцыяй Брусэлю і на фінты Януковіча, і на фінты Макея. Калі я чую ад некаторых грамадскіх актывістаў, што Макей — асоба праеўрапейская, надзея лібералізацыі рэжыму, то адказ вельмі просты: чалавек, які не прызнае існавання ў нашай краіне палітзняволеных, не можа быць праеўрапейскім. А гэта перашкода — галоўная для нармалізацыі адносінаў з Еўрасаюзам. І ў мяне такое ўражанне, што яна і будзе заставацца. Пакуль Мінск не пойдзе насустрач ЕС у гэтым пытанні. А выступ Макея сведчыць, што пакуль такія прыкметы адсутнічаюць. Значыцца, адносіны з афіцыйным Мінскам будуць халодныя, а вось грамадзянская супольнасць будзе ўзмацняць сваю вагу ва Усходнім партнёрстве.

Еўрарадыё: А як жа словы Макея, што Беларусь гатовая пачаць перамовы па аблягчэнні візавага рэжыму — няўжо гэта не навіна?!

Раман Якаўлеўскі: Тэстам на сур’ёзнасць гэтага намеру стане лёс пагаднення аб малым памежным руху з Літвой і Польшчай. Дакументы наконт гэтага ўжо даўно ратыфікаваныя і падпісаныя, але так і не дзейнічаюць з-за пазіцыі Беларусі.

Андрэй Ягораў: Я спадзяюся, што перамовы наконт аблягчэння візавага рэжыму пачнуцца, бо гэта на карысць грамадзянам Беларусі і тут выйграе, найперш, сама краіна. І гэта добра, што дзяржава пайшла на тое, каб нарэшце нешта добрае зрабіць для сваіх грамадзян. Але ж гэта не з’яўляецца значным прагрэсам у адносінах з Еўрасаюзам — гэта прапанова была зроблена Беларусі Еўрасаюзам больш за два гады таму! Да ўсяго, нават гэтая заява Макея яшчэ ні пра што не сведчыць: яны пакуль што не селі і не пачалі размаўляць па гэтай візавай прапанове. І калі гэты працэс пачнецца, невядома.

Раман Якаўлеўскі: Я думаю, што пакуль існуе спіс неўязных у Еўрасаюз беларускіх чыноўнікаў на чале з Лукашэнкам, нічога не зменіцца, будзе адна толькі балбатня! Нагадаю, сёння толькі беларусы плацяць за шэнгенскую візу 60 еўра! Ніколі Лукашэнка не пойдзе на тое, каб беларусам візы каштавалі 35 еўра, пакуль ён будзе ў гэтым спісе.

Еўрарадыё: Ці зменіць нешта віленскі саміт у адносінах паміж Беларуссю і ЕС?

Андрэй Ягораў: Нічога не чакалася, нічога і не адбылося. І гэта залежала ад той пазіцыі, якую займала сама Беларусь. Цягам двух гадоў — ад варшаўскага да віленскага саміту — нічога не было зроблена і чакаць нейкага прагрэсу ў адносінах не даводзіцца. Таму сітуацыя для Беларусі засталася такой жа, як і была. А заявы Макея наконт перамоў па візавым пытанні сведчаць, што дыпламатычныя перамовы і рух насустрач могуць адбыцца. Але ці адбудуцца яны ў рэальнасці — гэта яшчэ пытанне.

Раман Якаўлеўскі: Хаця для мяне стала нечаканасцю, што падчас саміту незалежныя журналісты, у тым ліку Еўрарадыё, мелі магчымасць задаць свае пытанні Макею і ён на іх адказаў.

Еўрарадыё: Паралельна саміту ў Вільні праходзіў Форум грамадзянскай супольнасці — як вы ацэньваеце яго вынік?

Андрэй Ягораў: Я даволі скептычна стаўлюся да ўдзелу грамадзянскай супольнасці ў гэтых падзеях, і я не вельмі задаволены зместам прамоў асноўных спікераў — як з боку еўрапейскіх краін, так і з боку краін Усходняга партнёрства. Усё таму, што ўсе пазбягалі даваць выразныя ацэнкі таму, на якой стадыі развіцця сёння знаходзіцца Усходняе партнёрства: што адбылося, а што не адбылося, хто выйграў, а хто прайграў у гэтай сітуацыі. Такіх жорсткіх фіксацый, якія неабходныя на наступным этапе развіцця, не было зроблена. Не было прапаноў, што далей рабіць з Партнёрствам і як яго мадэрнізаваць. А неабходнасць гэтага ёсць! А грамадзянская супольнасць не скарысталася гэтай магчымасцю. Пры тым што лідары грамадзянскай супольнасці не звязаныя дыпламатычнымі рамкамі ды афіцыйнымі пасадамі — яны маглі б казаць больш адкрыта. Прычым мы знаходзімся ў сітуацыі адсутнасці нейкіх зрухаў, калі няма магчымасцяў пахваліцца нейкімі вынікамі зробленай працы ў рамках Усходняга партнёрства — як у афіцыйнай частцы, так і ў неафіцыйнай. Адзінае, што яны маглі зрабіць, — актуалізаваць беларускае пытанне з правамі чалавека, адсутнасцю асноўных правоў і свабодаў у Беларусі са станам грамадзянскай супольнасці. Гэта было зроблена, але гэта — мінімальна падзея, якая мала на што ўплывае.

Фота: Змітра Лукашука