Твор для дубінак з аркестрам: як дырыжор расказаў свету пра Беларусь

У апошнія месяцы Марыя Калеснікава пісала, што ў калоніі ёй не хапае музыкі і паветра. Беларускі дырыжор у Германіі Віталь Алексяёнак пачуў Машу — і арганізаваў канцэрт "Няскончаная рэвалюцыя" , каб нагадаць Германіі і свету і пра беларускую флейтыстку, і пра ўсіх палітвязняў.

Са сцэны буйнога міжнароднага фестывалю ў горадзе Людвігсбург гучала флейта самай Машы — адзін з пяці яе асабістых інструментаў, якія захоўваюцца ў Штутгарце, дзе яна жыла шмат гадоў.

"Няскончаную рэвалюцыю" трансляваў адзін з найбуйнейшых каналаў класічнай музыкі ARTE, так што гэты напамін пра Беларусь мог пачуць не толькі нямецкі глядач, але і ўвесь свет. Вы таксама можаце: запіс канцэрту можна паслухаць анлайн.

"У Штутгарце ў Машы засталося шмат сяброў. І некалькі інструментаў"

У пачатку 2020 года нішто не прадвяшчала, што перадвыбарная кампанія ў Беларусі абернецца для флейтысткі са Штутгарта Марыі Калеснікавай 11-ю гадамі пазбаўлення волі. Тады галоўны дырыжор аркестра Мюнхенскага ўніверсітэта, беларус Віталь Алексяёнак, і Марыя яшчэ планавалі рэалізаваць некалькі сумесных музычных праектаў.

— Мы ўпершыню сустрэліся асабіста ў жніўні 2020 года. Да таго часу ўсё змянілася. Мы больш не планавалі музычных праектаў, але заставаліся на сувязі.

Я жыву ў Германіі, але ўвесь жнівень правёў у Мінску. Пераломным момантам, які ўсё памяняў асабіста ўва мне, быў момант затрымання Віктара і Эдуарда Бабарыкаў, — расказвае Віталь у гутарцы з Еўрарадыё.

Але летам 2022 года ўмоўна "сумесны" праект усё ж з'явіўся. У нямецкім горадзе Людвігсбург у рамках буйнога міжнароднага фестывалю прайшоў канцэрт, прысвечаны Марыі Калеснікавай — і ўсім палітвязням Беларусі.

Тут калега Марыі Калеснікавай, іспанскі музыкант Гільерма Гансалес, выканаў кампазіцыю "Паветра" на флейце самой Машы.

Аркестр адказвае салісту словам "Жыве!"

Галоўная частка канцэрту — беларускі трыпціх. Калектыўны твор беларускіх аўтараў — паэтаў і кампазітараў, — які ў мастацкай форме расказвае пра падзеі 2020 года.

Сольную партыю павінен быў выконваць беларускі артыст Ілля Сільчукоў, якога звольнілі з тэатра оперы і балета за яго грамадзянскую пазіцыю. На жаль, у апошні момант удзел беларуса ў канцэрце сарваўся — і сола на беларускай мове давялося развучваць швейцарцу Энеасу Хуму.

— Ідэя была ў тым, каб прыбраць фокус з аднаго канкрэтнага аўтара. Гэта твор, які напісана рознымі людзьмі: зусім рознымі паэтамі і рознымі кампазітарамі. Ён не мае адзінага лідара, як не мела яго і ўсё тое, што адбывалася ў Беларусі. Ідэі ўжо знаходзіліся ў саміх людзях, наша грамадзянская супольнасць саспела і загаварыла на цывілізаванай мове з усім светам.

Усе тры творы напісаныя ў рознай стылістыцы. Аўтар музыкі для першай часткі — кампазітар Канстанцін Яськоў, які эміграваў у Польшчу. Тэкстам да гэтага этнічнага, рамантычнага твора стала паэма "Спроба радаводу" беларускай паэткі Вальжыны Морт.

— Што такое наша зямля? Што такое наша прырода? Што такое косткі — косткі нашых продкаў? Адкуль я? — расказвае дырыжор аб канцэпцыі першага твора.

Імёнаў аўтараў другой часткі канцэрту мы не назавём — яны захоўваюць ананімнасць. Сімвалічна, што і тэматыка гэтага твора — страх.

— У яго сучасная эстэтыка. У ім пастаянна развіваецца адзін гук, быццам адна думка. У нейкі момант мы заўважаем, што нашы ўласныя думкі ўжо дзесьці ў іншым месцы — і нам вельмі страшна. Нас хтосьці кранае за руку, а мы не ведаем, сябар гэта ці вораг. Мы знаходзімся ў апраметнай цемры, мы цалкам разгубленыя і не разумеем, што адбываецца. На жаль, гэта вельмі актуальна для Беларусі. Гэты твор апісвае стан трывогі, у якім мы ўсе жывём ужо не першы год.

Музыку для трэцяга твора напісала Вольга Падгайская, у ім гучаць вершы Альгерда Бахарэвіча. 

— Гэты верш "Вось яны, а вось мы" быў напісаны ў канцы жніўня 2020 года, калі людзі запоўнілі Мінск, усе вуліцы горада, як вада. Памятаеце слоган пратэстаў у Ганконгу? "Будзь як вада". І мы ўсе былі як вада, злучаліся, раз'ядноўваліся і кожны раз сустракаліся зноў. Горад быў наш, хай і на кароткі час.

Але з іншага боку, ёсць нейкія "яны". Ёсць гвалт — ён недзе побач, ён адчуваецца, яго чуваць.

Усе ідэі гэтага тэксту Бахарэвіча знаходзяць сябе ў музыцы Волі Падгайскай. Там ёсць алюзіі на гвалт, удары дубінак па машынах. Па людзях. Алюзіі на аўтамабільныя сірэны, якія былі знакам салідарнасці. Адзін раз аркестр адказвае салісту не інструментамі, а словам: "Жыве!".

Вядучыя музыкі з аркестраў Штутгартскай оперы, Паўднёва-Германскага Радыё SWR, Мюнхенскай філармоніі, якія гралі канцэрт, былі ўражаныя сілай гэтага мастацкага выказвання.

Вярнуцца з "недзе"

— Да 2020 года быць беларускім дырыжорам, беларускім айцішнікам, беларускім кім-небудзь у Германіі азначала быць дырыжорам, айцішнікам "аднекуль". Да 2020 года Беларусь у нямецкай мове яшчэ і называлі "Вайсрусланд", "Белая Расія", гэта многіх канчаткова ўводзіла ў ступар.

Вядома, у 2020 годзе пра Беларусь даведаўся ўвесь свет. Калі я вярнуўся ў Германію восенню 2020 года, я вярнуўся не з краіны "інкогніта". Я вярнуўся з Беларусі — у тыя месяцы многія немцы перасталі называць яе "Вайсрусланд".

І беларусы ў Германіі змяніліся. Раней складана было гаварыць пра нейкую дыяспару, падобную да той, што была ў Польшчы, Чэхіі і Літве. А цяпер дыяспара ёсць. Мы пазналі адно аднаго. Быць беларусам у Германіі цяпер — гэта пастаянна адчуваць сябе датычным да нечага вялікага.

Але Беларусі больш няма на першых палосах нямецкіх газет. Затое яна ёсць у праграме міжнароднага музычнага фестывалю.

— У фінале канцэрта наш аркестр сыграў на біс украінскі твор. А перад гэтым я звярнуўся са сцэны да гледача. Я сказаў: так, цяпер сітуацыя ва Украіне нашмат страшнейшая, чым у Беларусі. Гэта складана параўноўваць. Але, магчыма, калі б у Беларусі не адбывалася тое, што адбываецца там у апошнія паўтара-два гады, то, можа, і ва Украіне не было б вайны ў тым выглядзе, у якім яна ідзе там цяпер.

Я спадзяюся, што пасля нашага канцэрта больш людзей зразумела: сітуацыя ва Украіне і Беларусі ўзаемазлучаная, гэта адзіна бок страшнага медаля.

І пра Украіну: "Лінія паміж ворагамі і сябрамі праходзіць не па пашпарце"

Віталь Алексяёнак — дырэктар харкаўскага фестывалю класічнай музыкі Kharkiv music fest.

І 24 лютага, у дзень пачатку вайны, Віталь павінен быў быць у Кіеве, з запланаваным канцэртам, а з Кіева ён павінен быў паехаць у Харкаў. Але за тыдзень да пачатку рэпетыцый канцэрт адмяніўся праз пандэмію, што ўсё яшчэ шалела ва Украіне. А раніцай 24 лютага ўсё змянілася.

— Я ніколі не меў зносінаў з такой вялікай колькасцю маіх украінскіх сяброў, знаёмых і незнаёмых людзей, як у першыя тыдні вайны.

Некалькі тыдняў я правёў на ўкраінскай мяжы, дапамагаючы бежанцам. Я бачыў велізарную колькасць людзей. Часам сустракаў знаёмых. У першыя тыдні вайны некалькі кантактаў з маімі знаёмымі з Украіны былі пастаўленыя на паўзу — у асноўным гэта былі людзі, якія ставілі ўсіх беларусаў без разбору ў адзін шэраг з расійскімі вайскоўцамі, таму што з беларускай тэрыторыі ляцелі ракеты. 

Я разумею гэтых украінцаў. І разумею, што ў гэты страшны час людзі часта рэагуюць вельмі эмацыйна. Але большасць украінцаў, з якімі я маю зносіны, дакладна ведае, хто падтрымлівае вайну, а хто — не. Хто "супраць нас", а хто "нам дапамагае".

Фестываль у Харкаве да гэтага часу існуе. І ва ўмовах вайны музыкі далі чатыры канцэрты — у бамбасховішчах, на станцыях метро і ў шпіталях.

— Гэта было вельмі няпроста, але музыкі гэта зрабілі. Сам я знаходзіўся за межамі Украіны, як і многія ўдзельнікі нашай каманды. Але мы плануем працягваць наш фестываль, таму што для нас важна працягваць падтрымліваць Харкаў, Украіну ў цэлым і яе жыхароў. 

Што да магчымых канфліктаў паміж украінцамі і беларусамі — мне здаецца важным даць людзям зразумець, што лінія паміж ворагамі і сябрамі праходзіць не па пашпарце, а па нашых справах.