"Вельмі хочацца дадому, а дому больш няма": рэпартаж з лагера для ўцекачоў

— А што тут? Выстава нейкая? — кіроўца Uber паварочвае да выставачнага комплексу PTAK EXPO пад Варшавай.

Шэсць велізарных павільёнаў цэнтра ствараліся, каб ладзіць канферэнцыі, кірмашы, паказы мод. Калі пачалася вайна, PTA EXPO аператыўна пераабсталяваў свае памяшканні ў лагер для ўкраінскіх уцекачоў.

На піку тут жыло 8 тысяч чалавек. Цяпер — у 10 разоў менш.

— Нам далей. Так-так, вунь туды, дзе людзі кураць, — паказваем кіроўцу дарогу.

Некаторыя з гэтых людзей кураць тут ужо 11 месяцаў.

На ўваходзе пажылы мужчына перабірае ўкладзеныя ў пашпарт паперы — талончыкі, нумары тэлефонаў, трошкі злотых. Ён шукае адрас кампаніі, у якой яму паабяцалі дапамагчы знайсці працу. Ён пенсіянер. Ён дрэнна бачыць. "Але ж жыць неяк трэба". У яго з рук выпадае таблетка.

— Гэта супакаяльныя. Супакаяльныя.

Далей — пост аховы. За год працы тут ахоўнік падвучыў украінскую. На стойку побач з ім абапёрся 18-гадовы хлопец, які жыве ў гэтым лагеры ўжо 11 месяцаў. У мінулым сакавіку гэтаму маладому чалавеку было 17, ён планаваў зрабіцца ветэрынарам. У канцы лютага давялося эвакуявацца з Бучы.

Польшча — лідар паводле абсалютнай колькасці прынятых украінцаў. Да восені 2022 года больш за 1,2 млн украінскіх уцекачоў усё яшчэ жыло ў Польшчы. І 85 тысяч чалавек — у такіх цэнтрах. Усяго ў краіне больш за трыста такіх устаноў.

Але польска-ўкраінскую мяжу перасекла нашмат больш украінскіх уцекачоў. З 24 лютага 2022 года сюды ўехала 9,9 млн чалавек. Некаторыя з іх паехалі ў іншыя краіны Еўропы, і больш за 7,9 млн чалавек вярнулася дадому, ва Украіну.
 

“Хутчэй бы дадому, да сваіх. Хоць у акупацыю”

Мы заходзім у галоўнае жылое памяшканне лагера. Раскладушкі стаяць у паўтара метрах адна ад адной. У кагосьці для абароны асабістай прасторы ёсць вешалка.

— А што вам расказаць? Я толькі-толькі плакаць перастала. Праплакала сёння ўсю раніцу. Плакала і думала: што я тут раблю? — кажа нам Марына [імя змененае].

Мы не называем сапраўднае імя Марыны, бо неўзабаве яна паедзе ў сваю акупаваную вёску. Перад паездкай Марына вучыцца гаварыць "правільна" — так, каб расіяне нічога не западозрылі: "Ой, на вызваленую тэрыторыю". Наперадзе ў яе шмат блок-пастоў, дзе трэба будзе казаць "правільна".

Марына запрашае нас у госці. Ложак, вешалка і тумбачка, на тумбачцы — кубак з гарбатай.

— Вось маё ложа. Тут я і захрасла. Ужо пяты месяц працую, ад працы ніякага жылля не даюць. А ў Польшчы койка-месца каштуе 700-800 злотых. Захрасла. Не ведаю, як так атрымалася. Напэўна, трэба было пасля першага жа заробку з'ехаць у хостэл? А я думала, усё працягнецца нядоўга, вось і не з'ехала.

Да вайны ў Марыны было добрае спакойнае жыццё. Усе ў сям'і працавалі, "мінімалку" атрымлівалі. Марына была тэхнічкай у іх вясковай школе.

— А 24 лютага яны раптам зайшлі. Заехалі проста ў мамкін агарод. Танкі і цэ машыны з "зеткай". І яны зверху на гэтых танках.

Мы стаім з мамкай у шоку. І так яны тэхніку і вазілі праз наша сяло. Усю дарогу перабілі. А потым пачаліся "грады", шум. Я такога шуму ніколі не чула. Нават не ведаю, як растлумачыць, які ён — шум гэтых ракет. Дачка з зяцем у суседняй вёсцы па падвалах хаваліся, а ў нас з мамкай і падвала няма.

Сям'я Марыны — яе муж і мама — засталіся жыць у расійскай акупацыі. Марына збірае грошы, каб забраць іх у Польшчу. Наперадзе ў яе доўгі шлях: Польшча, Латвія, Расія, акупаваныя тэрыторыі — і, нарэшце, вёска, у якой засталіся блізкія. Потым — такі ж доўгі зваротны шлях.

— А яны не могуць самі да вас прыехаць?

— А за якія грошы? Грошы я прывязу. Ды і не разбяруцца яны без мяне, — кажа Марына. — Каб выехаць — трэба патэлефанаваць, забраніраваць месца. Маме — больш за 70, і муж за гэты год таксама састарыўся. Не разбяруцца яны без мяне.

Муж расказвае Марыне, як жывецца ў акупацыі. Кажа, іх вясковая прадуктовая крама адкрытая, там усё як было — толькі людзей няма.

— Так дык нават праца ёсць. Толькі як працаваць, калі ведаеш, што кожную секунду можа быць прылёт. Засталіся там толькі пенсіянеры, ну і, можа, аматары "бахнуць".

У акупацыі жыць цяжка, таму што ты там безабаронны. Абароны нэмае. Што з табой будзе?

Да мамы салдаты прыходзілі. Мама перапалохалася. Аказалася, яны проста шукалі пустыя хаты. Убачылі маму, кажуць: "А, бабуля, вы тут жывяце? А мы думалі, дом пусты, хацелі засяліцца. Ну, дык да пабачэння". Так і сышлі.

Вугаль выдавалі. Не ведаю, дзе яны той вугаль ўзялі. Добры такі арэх.

Марына кажа, што ехаць у акупацыю ёй страшна. Яна баіцца "прылётаў". А рускіх не баіцца.

— Рускія? Ну што рускія? Спытаюць — куды? "Еду на вызваленую тэрыторыю". Маму забраць.

Сястра Марыны перабралася ў Германію. Кліча да сябе. Не дадому — дому больш няма і ў сястры. Проста ў іншы лагер для ўцекачоў.

— Увогуле, раніцай у мяне пачалася істэрыка, я наплакалася, а потым села і падумала: а чаго я буду плакаць? У мяне яшчэ ўсё наперадзе.
 

“А дому больш няма”

Кожны дзень у лагеры можна бясплатна паснедаць, паабедаць і павячэраць.

— Бываюць сасіскі, бывае каўбаска, бывае катлета, бывае бульба. Суп даюць. Вельмі смачна ўсё. Як Гасподзь дае — і нам даюць. І дзякуй за гэта. Дзякуй, што тут у нас ёсць кавалак хлеба. Дзе б я цяпер была, калі б не гэты цэнтр? — кажа Самбрына. Яна прыехала з Днепрапятроўскай вобласці. — Вы самі ведаеце, што ў нас цяпер робіцца. І яшчэ не ведаем, які сюрпрыз нас чакае 24-га лютага.

Дома ў Самбрына засталіся дзеці і ўнукі. Часам яны стэлефаноўваюцца, дзеці расказваюць, што за дзень святло знікала чатыры разы.

— Сюды не хочуць. Кажуць, чаго яны будуць хавацца.

Аб'ява на сцяне ля ўваходу на ўкраінскай мове запрашае бацькоў адвезці дзяцей у батутны парк. "На місці на дітей чекатиме частування". На суседняй сцяне — просьба не ладзіць вечарынак і не прыносіць алкаголю.

Кожны, хто заязджае або выязджае з лагера, рэгіструецца на рэсэпшане, каб у адміністрацыі ведалі, колькі чалавек жыве тут проста цяпер. Цяпер гэта 850 чалавек. Падушкі, коўдры, гігіенічныя сродкі на першы час — усё можна ўзяць бясплатна.

— Я з Херсонскай вобласці. Жыву тут з траўня. Жыву і працую. А з'язджала на месяц, — расказвае Рыда.

— А што дома?

— А дома больш няма. Мой дом быў на вызваленым баку Дняпра. Але жывога ў маім сяле няма нічога.

Тут зноў вучышся жыць, дома мы жылі не так. Тут жывуць па-іншаму, і трэба прывыкаць да таго, як жывуць тут.

— Тут — у лагеры?

— Тут — у Польшчы. Часам думаеш пра нешта — вось, ва Украіне гэта лепшае. А можа, яно лепшае, бо яно роднае, сваё. Вось па-іншаму і ўспрымаецца, — кажа Рыда.

— А на якой мове тут людзі размаўляюць?

— Я сама асабіста на суржыку балакаю. Праз мову тут праблем не ўзнікае. Праз такое вайна пачалася.

У верасні тут адкрылася школа для дзяцей. Настаўнікі, якія ў ёй працуюць, — таксама ўцекачы з Украіны. У школе дзяцей вучаць у тым ліку польскай.
 

“Ды няма чаго расказаць. Добрага — няма чаго”

Нам паказваюць месца, дзе можна падзарадзіць тэхніку, паказваюць пральню, медпункт, асобнае памяшканне, дзе можна ўзяць корму для хатніх жывёл — бясплатна. Людзі амаль не звяртаюць увагі ні на журналістаў, ні адно на аднаго. Хтосьці чытае, хтосьці гартае фатаграфіі ў месенджары.

— Гэта хлопцы з фронту шлюць. Вось гэтага дзеда ўжо няма. Так, дзеда ўжо няма.

Тут шмат ложкаў, шмат людзей, шмат людзей з дзецьмі, шмат хатніх жывёл — і ўсё адно ціха. Ціха нават на курылцы. Людзі неахвотна расказваюць свае гісторыі.

— Доўга не хацеў з'язджаць. Думаў: куды мне ў такія гады ехаць?

— А колькі вам?

— Шэсцьдзясят тры. Працую на "Жабцы" і разумею, што мне вельмі складана працаваць так, як працуюць маладыя хлопцы.

Я тут два тыдні. Выехаў з Херсона. Вы прабачце, я негаваркі таварыш. Ды і расказаць няма чаго. Добрага — няма чаго.

У першы дзень вайны пайшоў у краму, а там чарга па прадукты велізарная. Людзі кажуць — вайна. Не верыў.

Потым акупацыя. Рускіх амаль не бачыў. Ну, як не бачыў — на блок-пасце ў нас стаяла чалавек трыццаць. Камандзір быў трошкі разумны чалавек. Казаў: вы нас не чапайце, мы вас не будзем.

З данецкімі размаўляў чатыры разы. Чаму загаварыў? Яны на абед ездзілі на адкрытай машыне. Адзін з іх размаўляў на ўкраінскай мове. Разгаварыліся. Ён — мне: Марыупаль знішчылі мы. Я цябе завязу, пакажу.

Я — яму: расіянам хоць пасмяротныя грошы плацяць, а цябе яны нават не лічаць за расіяніна, ты для іх ніхто. Ён — мне: як гэта я ніхто? У мяне, маўляў, расійскі пашпарт. Я, маўляў, ідэйны. Размова скончылася так: я табе зараз прыкладам па галаве дам.

“Знаёмыя параілі: едзь, будзеш працаваць і дачцэ дапамагаць”

— Вельмі любіла гуляць па нашай набярэжнай у Дняпры. Гэта адна з самых прыгожых набярэжных у Еўропе.

Яўгенія не была ў Дняпры 11 месяцаў. Яна з'ехала 12 сакавіка, калі над горадам пачалі лётаць беспілотнікі.

— Было вельмі страшна. І з'язджаць было страшна, і заставацца было страшна. Але знаёмыя параілі: едзь. Едзь, будзеш працаваць і дачцэ дапамагаць. Я з'ехала.

Польшча прыняла добра. Грошай на першы час у мяне было няшмат, так што жыллё не здымала, жыла вось у такіх цэнтрах. Спачатку месяц вось у гэтым цэнтры. Потым — у адным цэнтры, але таксама ў Варшаве. Потым пераехала ў горад Венгруў. Там прапанавалі працу з пражываннем на тры месяцы. Я пагадзілася. Працавала ў гатэлі і ў сталярным цэху. Тры месяцы скончыліся, і давялося вярнуцца сюды. Цяпер зноў шукаю працу з пражываннем.

Праца ў Польшчы ёсць. У каго ёсць жаданне, для тых працы шмат.

Яўгенія працавала, адпраўляла грошы дачцэ, і да жніўня яна таксама змагла з'ехаць з Украіны.

— У яе на руках зусім маленькае дзіця, жыць у такім лагеры яна б не змагла. Паехала ў Балгарыю. Цяпер жыве і працуе там. Можа, і я паеду да яе.

Дачка Яўгеніі — бандурыстка. Бандура — гэта ўкраінскі народны музычны інструмент.

— У нас быў днепрапятроўскі ансамбль "Черевницы", і з ім дачка аб'ездзіла ўсю Украіну. Так што яна ў мяне носьбіт украінскага фальклору. Яна адкрыла для мяне свет музыкі.

Калі робіцца сумна, Яўгенія ўключае ўкраінскую музыку на смартфоне.
 

“Гаварыць пра што хочаш, але не пра вайну”

У пачатку вайны ў лагеры працавала шмат псіхолагаў-валанцёраў, але тады людзі не былі гатовыя з імі гаварыць. Цяпер, каб трапіць да псіхолага, трэба запісвацца ў ліст чакання.

У лагеры амаль не гавораць пра вайну. Не толькі з журналістамі.

— Хтосьці скардзіцца на ежу ў цэнтры, хтосьці — на суседзяў. Людзі гатовыя гаварыць пра любыя праблемы — толькі б не ўспамінаць пра тое, што здарылася з імі ва Украіне, — расказвае нам псіхолаг Таццяна. Яна родам з Луганскай вобласці, з'ехала з Украіны ў пачатку сакавіка і ўжо год працуе псіхолагам у гэтым цэнтры.

— Гэта хто тут яшчэ скардзіцца?

За цэнтр адразу ж уступаецца некалькі яго пастаяльцаў, тры маладыя жанчыны. Яны прыехалі ў лагер у самым пачатку вайны. Спачатку проста жылі тут, потым пачалі валанцёрыць. Цяпер яны тут працуюць — і жывуць таксама тут.

— Ведаеце, жахаюць гэтыя ўмовы жыцця толькі тых, хто выязджае з Заходняй Украіны. А тыя, хто з дзіцем перажыў бамбёжкі, седзячы ў падвале, радуюцца, калі сюды трапляюць. Тут не бамбяць. Гэта шыкоўныя ўмовы — калі не бамбяць, — кажа Ганна. Яна прыехала з Ізюма.

— Шыкоўныя ўмовы — калі цёпла, калі ёсць вада, калі ёсць бясплатныя мыйныя сродкі. І нічога над табой не лётае. Ніхто не быў гатовы нам так доўга дапамагаць. Але дапамагаюць.

Лагер быў гатовы, што ўзміку сюды прыедуць тысячы людзей. У Варшаве былі ўпэўненыя, што зіма і холад справакуюць новы паток уцекачоў з Украіны. Але гэтага не здарылася. Падрыхтаваныя пра запас раскладушкі і коўдры засталіся незапатрабаванымі.

***

Ад лагера да Варшавы — 10 кіламетраў.

— Ці часта выязджаю ў Варшаву? Вы ведаеце, у будні ў асноўным працуеш. На выходных стараешся пабыць дома.

— Дома — гэта тут, у лагеры?

— Выходзіць, так. Так, ужо і не заўважылі, што пачалі называць яго домам. Але так хочацца ў родныя сцены.

Ці хаця б на родныя вуліцы.

Пры падтрымцы "Медыясеткі"