Ці праўда ў свеце будзе голад без калію Беларусі і хто рухае гэтую думку ў ААН

У пачатку сакавіка 2023 года Камітэт ААН па эканамічных, сацыяльных і культурных правах (КЭСКП) парэкамендаваў Літве перагледзець санкцыйную палітыку ў дачыненні да беларускіх калійных угнаенняў. Камітэт палічыў забарону на экспарт калію з Беларусі пагрозай харчовай бяспецы краін Афрыкі і Лацінскай Амерыкі.

Літва катэгарычна адмовілася змякчаць санкцыі. Але затым з падобнай заявай выступіў кіраўнік ААН Антоніу Гутэрыш, і некаторыя дыпламаты ЕС пачалі лабіраваць зняцце санкцый супраць "Беларуськалія".

"Літоўскі след" у беларускай справе 

Першым пра прыняцце Камітэтам ААН рэзалюцыі, якая рэкамендуе Літве перагледзець санкцыі супраць Беларусі, паведаміў літовец Станіславас Томас. Праз больш як суткі, калі навіна пра гэта з'явілася на БТ, ён напісаў у фэйсбуку, што гэта — "яго праца", "важна не спыняцца, і цяпер Беларусі трэба падаць пазоў на Літву аб кампенсацыі шкоды".

З пастоў Томаса ў сацсетках можна зрабіць выснову, што пункт па паслабленні санкцый КЭСКП прыняў менавіта з яго ініцыятывы. Акрамя таго, у дзень прыняцця рэзалюцыі ён быў у будынку, дзе засядаў Камітэт. Менавіта адтуль Томас даваў інтэрв'ю каналу "Соловьёв Live". У кадры на заднім фоне — характэрныя крыглыя вокны палаца Вільсана, што пацвярджае яго месцазнаходжанне.

У дакладах абедзвюх арганізацый тэма санкцый супраць беларускага калію не закранаецца. Аднак у тэлеграме Томаса 23 лютага з'явіўся запіс, што Камітэт па эканамічных правах ААН прыняў да разгляду яго скаргу пра тое, што абмежаванні Літвы на экспарт беларускіх угнаенняў могуць парушаць права афрыканцаў не галадаць.

БРЦ адправіў у КЭСКП запыт, ці сапраўды Томас накіроўваў ім такую скаргу, — на момант публікацыі адказу яшчэ не было.

У Камітэт ААН па эканамічных, сацыяльных і культурных правах уваходзяць 18 незалежных экспертаў з розных краін. На сайце арганізацыі гаворыцца, што яны "валодаюць высокімі маральнымі якасцямі і прызнанай кампетэнтнасцю ў галіне правоў чалавека". Прынятая імі рэзалюцыя — гэта доўгі спіс рэкамендацый па барацьбе з беднасцю, дыскрымінацыяй, змяненнем клімату і гэтак далей. Ёсць сярод іх і пункт з прапановай перагледзець абмежаванні на пастаўкі калійных угнаенняў з Беларусі ў краіны Афрыкі і Лацінскай Амерыкі, якія, як сцвярджаецца, прывялі да "недахопу ўгнаенняў і адмоўна адбіліся на харчовай бяспецы ў гэтых краінах".

Кругазварот калію на рынку

Беларусь пастаўляла калій пераважна ў Бразілію (яна была асноўным пакупніком беларускіх угнаенняў у Лацінскай Амерыцы). Гэтая краіна забарону на пастаўкі калію з Беларусі не ўводзіла, але праз амерыканскія і еўрапейскія санкцыі дастаўляць туды ўгнаенні зрабілася значна складаней. Доля Беларусі на рынку калію Бразіліі знізілася з 18% у 2021-м да 9% у 2022 годзе. Яго замясцілі ўгнаенні з іншых краін. Гэта прызнае і амбасадар РБ у Бразіліі. У інтэрв'ю YouTube-каналу БЕЛТА ў сакавіку гэтага года ён паведаміў, што доля вытворцаў угнаенняў з Канады і ЗША на бразільскім рынку вырасла роўна на той аб'ём, які не ўдалося паставіць беларусам.

Падобная сітуацыя ў Індыі. У 2021 годзе яна была трэцім паводле аб'ёму імпарцёрам беларускага калію. У 2022-м, нягледзячы на высокія цэны, яго экспарт з Беларусі ў Індыю ў грашовым выражэнні скараціўся амаль удвая — з $306,97 млн да $168,52 млн. Прычым пастаўкі на $118,67 млн завяршыліся яшчэ да ўвядзення санкцый. Канкурэнты Беларусі рэзка нарасцілі экспарт калію ў Індыю.

Цяпер Беларусь павялічвае экспарт у Кітай (выручка ў студзені-лютым 2023-га склала $895,36 млн, год таму за той жа перыяд — $569,83 млн). Аднак, каб прадаваць свае ўгнаенні, Беларусь вымушаная даваць вялікую зніжку. Паводле звестак выдання "Коммерсантъ", яе памер даходзіць да 50%.

Такім чынам, дэфіцыту калійных угнаенняў на сусветным рынку няма, прапанова перавышае попыт, спажыванне знізілася нязначна, а беларускі калій, які трапіў пад санкцыі, замясцілі ўгнаенні з іншых краін.

…і яго ўплыў на харчовую бяспеку

Паводле звестак Харчовай і сельскагаспадарчай арганізацыі Аб'яднаных Нацый станам на 2 чэрвеня 2023 года, вытворчасць збожжавых у свеце ў 2022/2023 гадах складзе 2786,5 млн тон, а спажыванне — 2777,6 млн тон. Гэта значыць, прафіцыт — 8,9 млн тон. Пры гэтым да ўвядзення санкцый супраць беларускага калію, у 2018-2019 гадах, на рынку быў дэфіцыт 40,3 млн тон збожжа.

Паўплываць на харчовую бяспеку летась мог не дэфіцыт беларускіх угнаенняў, якога не было, а рэкордны рост коштаў на іх. І, адпаведна, на зерне. Калій з траўня 2021-га да траўня 2022-га падаражэў у тры разы — да $1170 за тону. Збожжа за той жа перыяд — амаль удвая, да $522 за тону.

Рэзкі скачок коштаў — гэта рызыка для бедных краін. З аднаго боку, калі прапановы збожжа і угнаенняў з лішкам, але ім не хапае грошай, каб забяспечыць мінімальныя патрэбы, на дапамогу прыходзяць праграмы Сусветнага банка, МВФ і іншых прыватных і міжнародных некамерцыйных арганізацый. З іншага — не да ўсіх міжнародная дапамога даходзіць своечасова.

Расія згуляла на хваляванні, давёўшы да панікі

У расійскіх вытворцаў сапраўды былі праблемы з экспартам калію. Многія з іх, напрыклад, "Уралкалій" і "Еўрахім", карысталіся марскімі тэрміналамі ў краінах Балтыі. Калі Еўрасаюз увёў санкцыі супраць Расіі за напад на Украіну, адгрузкі праз іх былі заблакаваныя. Але каб пазбегнуць негатыўных наступстваў для харчовай бяспекі, ЗША і ЕС вывелі расійскі калій з-пад санкцый, бо ён быў аднесены да тавараў першай неабходнасці. Расійскім судам з каліем дазволілі заходзіць у еўрапейскія парты.

У выніку самаабмежавання на экспарт угнаенняў Расія так і не ўвяла. Праўда, расійскія вытворцы амаль удвая скарацілі здабычу. Да 2013 года яны гэта перыядычна рабілі, імаверна, каб трымаць цэны высокімі. Відаць, так было і гэтым разам. Як паведамляе газета Financial Times, паводле вынікаў мінулага года экспарт калію з Расіі ўпаў усяго на 10%, а даходы краіны ад яго праз рост коштаў выраслі на 70%.

Скачок росту коштаў на збожжа таксама быў шмат у чым штучна справакаваны Расіяй, якая адначасова ўвяла забарону на экспарт уласнага збожжа і заблакавала перавозку ўкраінскага праз Чорнае мора. Сітуацыя часова стабілізавалася дзякуючы збожжавай угодзе.

Крэмль перайграў — у гульню ўваходзяць канкурэнты 

Расія справакавала рост коштаў на ўгнаенні і збожжа, чым паскорыла запуск некалькіх праектаў па здабычы калію, развіццё якіх да таго было нерэнтабельна.

Міжнародны гігант BHP Group плануе паскорыць тэрміны будаўніцтва калійнага рудніка Jansen у Канадзе. Паводле праекта, ужо ў 2026 годзе ён будзе вырабляць амаль столькі ж калію, колькі Беларусь экспартавала ў Еўропу, Паўночную і Лацінскую Амерыкі. Таксама пра планы хутчэйшага нарошчвання вытворчасці абвясцілі амерыканская Mosaic, канадская Nutrien і нямецкая K+S Group. Яны плануюць вывесці на рынак звыш 10 млн тон у найбліжэйшыя 2-3 гады. Гэтых аб'ёмаў будзе дастаткова, каб замясціць экспарт угнаенняў з Беларусі ці Расіі.  

Акрамя таго, у 2023 годзе канадская кампанія Millennial Potash набыла афрыканскі калійны праект Banio. Ён ахоплівае 1238 кв. км тэрыторыі Габона, на якой утрымліваецца 1,7 млрд тон калійных прыродных соляў. Гэта адно з найбуйнейшых у свеце радовішчаў, якое мае значную перавагу ў выдатках на пастаўкі праз сваю блізкасць да асноўных рынкаў калію ў Паўднёвым паўшар'і.

Усё гэта тлумачыць, чаму беларускім уладам менавіта цяпер крытычна важна аслабіць санкцыі супраць калійнай галіны — да падзення коштаў, пакуль многія рынкі канчаткова не страчаныя. Пры гэтым можна сказаць, што сітуацыя ўжо стабілізавалася і зняцце санкцый з беларускіх угнаенняў мала на што паўплывае.

Канада і іншыя экспарцёры летась нарасцілі здабычу калію з наяўных магутнасцяў і наладзілі яго пастаўкі. Акрамя таго, цана на нафту ўпала з $120 у чэрвені 2022-га да каля $80 за барэль у сакавіку 2023-га, што зрабіла таннейшай транспарціроўку. У выніку цэны на калій ужо знізіліся амаль утрая — з рэкордных $1202 за тону ў красавіку мінулага года да $407,5 у красавіку гэтага, вярнуўшыся да ўзроўню сярэдзіны 2021 года. Паводле прагнозаў аналітыкаў, цэны на ўгнаенні будуць зніжацца і далей.

Цэны на хлорысты калій у 2023 годзе ў параўнанні з мінулым годам знізяцца амаль на 30% — да $450 за тону ніжэй за леташнія, мяркуе FitchRatings, а ў 2024-м упадуць да $300 за тону — практычна да паказчыкаў канца 2019 года.

Праз Расію на сусветны рынак 

Праўда, такі варыянт прыносіць прыбытак пры высокіх цэнах. Пры далейшым іх зніжэнні транзіт, імаверна, паменшыцца — занадта высокі кошт яго транспарціроўкі чыгункай на вялікія адлегласці. З той жа прычыны ўжо цяпер не так выгадна экспартаваць праз Расію больш угнаенняў. Адлегласць ад Салігорска да Клайпеды — 620 км. Да Усць-Лугі — у паўтара раза далей, да Мурманска — амаль у чатыры разы, да Уладзівастока — больш чым у 16 разоў.

Улады Беларусі спрабавалі дамовіцца з РЧ пра зніжкі, каб мінімізаваць гэтыя страты. Паводле звестак на студзень 2023 года зніжкі дзейнічаюць толькі на перавозку па РЧ беларускіх нафтапрадуктаў, але не калійных угнаенняў. З тых часоў публічна пра змену тарыфаў не паведамлялася.

Імаверна, увесь мінулы год Лукашэнка часткова прытрымліваў экспарт, каб дамовіцца пра зніжку, але сёлета прыняў наяўныя ўмовы, каб паспець скарыстацца высокімі коштамі. Але вывезці ўсе дасанкцыйныя аб'ёмы калію праз Расію Мінск, мабыць, не можа праз недахоп прапускной здольнасці расійскіх партоў. Паводле слоў дырэктара па кірунку "Лагістыка і аналітыка" ТАА "Марбудтэхналогія" Аляксандра Галавізніна, гэтых магутнасцяў расіянам ледзь хапае на ўласны экспарт угнаенняў.

Беларусь з 2020 года абмяркоўвае пытанне будаўніцтва ў Расіі ўласнага порта. Таксама гаворка ідзе пра магчымасць купіць і пераабсталяваць адзін з ужо наяўных. Аднак дагэтуль гэтыя пытанні "знаходзяцца на стадыі прапрацоўкі". Міністр транспарту і камунікацый Беларусі заяўляў, што шэраг расійскіх банкаў гатовы крэдытаваць пабудову беларускага порта. Акрамя гэтых слоў, публічна пра дасягнутыя дамоўленасці не паведамлялася.

Пакуль жа порт "Бронка" ў Санкт-Пецярбургу, які Мінск разлічваў выкупіць ужо сёлета, прадалі маскоўскай кампаніі ТАА "НКК-Лагістык". 10 мая стала вядома, што здзелка завершаная.

Паводле інфармацыі пецярбургскага выдання "Фонтанка", з'явілася гэтая кампанія паўтара года таму, яе сайт не працуе, на званок журналістаў выдання ніхто не адказаў. Публічных згадак яе ўладальнікаў Аляксея Распопава і Наталлі Марозавай журналісты "Фантанкі" не знайшлі. Крыніца выдання лічыць, што, магчыма, праз нейкі час "НКК-Лагістык" перапрадасць порт іншаму ўласніку, які з нейкіх прычын не мог купіць яго напрамую. Магчыма, беларусам, аднак пакуль нішто на гэта не паказвае.

Рэзюмэ: факты vs аргументы Камітэта ААН

Сусветны скачок цэн на калій і збожжа сапраўды часткова быў звязаны з абмежаваннямі на экспарт беларускага калію. Але, па-першае, важную ролю на рынку ўгнаенняў і збожжа адыграла Расія. Па-другое, гэты скачок не выклікаў дэфіцыту харчавання і, што самае галоўнае, доўжыўся толькі з сакавіка па жнівень 2022 года, пасля чаго цэны апусціліся да ранейшага ўзроўню. Адбылося гэта таму, што заходнія вытворцы паскорылі адкрыццё некалькіх буйных шахт. Чакаецца, што пастаўкі калію з гэтых радовішчаў насыцяць рынак, — гэта яшчэ мацней знізіць кошты ў доўгатэрміновай перспектыве.

Усё гэта супярэчыць аргументам Камітэта ААН аб неабходнасці зняць санкцыі з "Беларуськалія" для выратавання галодных у Афрыцы. Яшчэ больш аслабляе пазіцыю КЭСКП магчымы ўдзел і ўплыў на яго Станіславаса Томаса.