"Расія проста сыходзіць з нашай свядомасці": рэпартаж з Арменіі

Арменія і Азербайджан рыхтуюцца падпісаць гістарычную "мірную дамову", у якой ключавым пунктам павінна стаць узаемнае прызнанне тэрытарыяльнай цэласнасці адно аднаго. Для армян гэта адмова ад Нагорнага Карабаха. У адзін голас яны называюць прычыну сваёй паразы: Арменіі здрадзіла Расія. У канцы верасня 2022 года, пасля чарговага абвастрэння на армяна-азербайджанскай мяжы, на вуліцах Ерэвана ўпершыню загучалі антырасійскія рэплікі і падняліся антырасійскія плакаты. Агульнае патрабаванне — выхад Арменіі з АДКБ, якая даказала сваю бескарыснасць. На мяжу Арменіі і Азербайджана адправілася місія не з Расіі, не з краін Дамовы аб калектыўнай бяспецы, а з АБСЕ. "Новая газета. Европа" расказвае, чаму Расія губляе аднаго з апошніх хаўруснікаў.

Армяне выходзяць на вуліцы пратэставаць часта і з задавальненнем. Пратэсты пракаціліся па краіне ў пачатку 2015 года, калі салдат з расійскай вайсковай базы ў Гюмры Валерый Пермякоў выразаў сям'ю з шасці чалавек і ўцёк. Пытанні пра расійскую базу пачалі задаваць не толькі ў Гюмры, дзе ў жыхароў даўно былі да яе прэтэнзіі, але і наогул у Арменіі. Пермякова злавілі ў Расіі, збіраліся там і судзіць. Выдаць расійскага грамадзяніна для суда армянам фармальна было немагчыма, але абурэнне ў сяброўскай краіне было настолькі моцным, што Расія саступіла, знайшоўшы зачэпку ў законе.

Праз паўгода, летам 2015-га, стасункі Арменіі з Расіяй зноў зазналі сур'ёзныя выпрабаванні. У краіне рэзка падаражэла электрычнасць, і кожны армянін, які хоць трохі чытае, ведаў, што цэны падняла расійская кампанія "Интер РАО", якой належалі тады армянскія электрасеткі (яна прадасць іх праз паўтара месяца пасля пратэстаў). Але антырасійскія выкрыкі, якія нібыта гучалі ў Ерэване, і навіны пра "армянскі майдан" армяне тады чулі толькі ў навінах на расійскім тэлебачанні. Журналістаў, якія прыехалі з Масквы, абяцалі пабіць за хлусню, але на самай справе проста паднялі на смех. У Ерэване самым папулярным быў плакат: "Гэта не майдан, гэта маршал Баграмян" (на праспекце імя Баграмяна збіраліся пратэстоўцы).

У 2018-м Арменія пратэставала супраць "прарасійскага" прэзідэнта Сержа Саргсяна, скончылася гэта "аксамітнай рэвалюцыяй", якая і вынесла наверх цяперашняга прэм'ер-міністра Нікола Пашыняна. І зноў публічных прэтэнзій на адрас Расіі не гучала. 

Не было іх нават пасля вайны 2020 года, калі Азербайджан вярнуў сабе амаль увесь Карабах. Фармальна Расія быццам бы і не павінна была дапамагаць Арменіі, таму што ўмовы АДКБ не распаўсюджваліся на тэрыторыю Карабаха, а Азербайджан напаў толькі на яе. Праўда, ужо гучалі папрокі: маўляў, рускія маглі б прыйсці на дапамогу брацкай краіне, як Турцыя без усялякіх АДКБ дапамагла свайму хаўрусніку. На працягу года пасля гэтага паміж Арменіяй і Азербайджанам узнікалі сутычкі, і кожны раз гучала гэтая абрэвіятура — АДКБ.

Уночы з 12 на 13 верасня 2022-га абстрэл з боку Азербайджана зазналі гарады Гарыс, Джэрмук, Вардэніс, Сотк. І гэта ўжо дакладна быў не Карабах, гэта была тэрыторыя Арменіі.

Ерэван папрасіў дапамогі АДКБ у сувязі з нападам. Кіраўнік аб'яднанага штаба АДКБ Анатоль Сідараў адказаў, што ваеннай дапамогі не будзе, місія адправіцца ў Арменію "для пошуку шляхоў вырашэння канфлікту".

А 19 верасня ў Ерэван прыехала спікер Палаты прадстаўнікоў ЗША Нэнсі Пэлосі. І армяне пачулі, што ў іх могуць быць хаўруснікі не толькі ў Расіі, і гэтыя хаўруснікі намякаюць на дапамогу цалкам дзейсную. Пра АДКБ загаварылі ўжо толькі ў адным кантэксце: з гэтай бескарыснай структуры трэба выходзіць. Фактычна для армян гэта азначае разрыў не толькі з арганізацыяй, але і з Расіяй. 

"Гэта не мы супраць Расіі, а Расія супраць нас"

— Ты ведаеш, што тут пачынаўся развал СССР? — кажа аператар Саркіс, усталёўваючы штатыў на плошчы Свабоды ў Ерэване. — Гэта было ў 1988 годзе, а ў 1991–1992 гадах пачалася вайна. Арменія яшчэ пасля землятрусу не акрыяла, у нас была разруха, не было электрычнасці, газу, ваду давалі па гадзінах. Але грамадства было вельмі згуртаванае, у нас было бачанне будучыні. Мы радаваліся…

Месца на плошчы Свабоды няшмат, палова занятая кавярнямі і рэстаранамі. На вольным астраўку дзеці катаюцца на электрычных машынках. Пасля 13 верасня дзіцячы атракцыён даводзіцца часта згортваць: на плошчы сталі збірацца мітынгі пратэсту. Менавіта тут я ўпершыню ўбачыла і пачула, што армяне больш не хочуць захоўваць з Расіяй ранейшыя адносіны. Чарговы такі мітынг сабраўся тут у Дзень незалежнасці Арменіі, 21 верасня.

Зместу прамоваў, якія гавораць са сцэны актывісты адзін за адным, я не разумею. Але сэнс магу ўлавіць па асобных словах: Пуцін, агрэсія, АДКБ, прапагандысты. І па экспрэсіі, з якой на сцэне прамаўляюць гэтыя словы, а ў натоўпе падхопліваюць. Задаць пытанне камусьці з людзей на плошчы амаль немагчыма, усе так уважліва слухаюць выступоўцаў, быццам тыя кажуць нешта новае.

— Не, мы не супраць Расіі! — энергічна круціць галавой пенсіянер Лявон. — Гэта Расія супраць нас. Расійскі ўрад. І цяпер у нас шмат людзей, якія так кажуць. Я так думаю, 92 адсоткі.

— Хіба Расія — не векавы і адзіны хаўруснік Арменіі? — пытаюся я.

— Гэта падман, — Лявон круціць галавой яшчэ мацней. — Расія ва ўсе часы падманвала Арменію. Расія ўсё ў нас забрала ў пачатку 2000-х. Але калі б яна наўзамен дала нам мір, свабоду, Карабах, гэта было б зразумела.

Мужчына ў тонкіх акулярах і са сцягам Union Jack на футболцы ў адказ на маё пытанне спачатку махае рукой: ён не хоча размаўляць па-руску. Потым усё-ткі згаджаецца і гаворыць амаль без акцэнту. Яго завуць Артас.

— Расія — хаўруснік нашых ворагаў, Яна 20 гадоў актыўна ўзбройвала Азербайджан, у выніку нас давялі да такога стану, — тлумачыць ён. — Расія заўсёды мела на мэце заняволіць сваіх суседзяў. І так атрымалася, што з намі яны ўшчыльную наблізіліся да гэтага кроку. Вось я зараз размаўляю з вамі па-руску. Я армянін, але ў дзяцінстве я вымушаны быў ісці ў рускую школу, таму што такім было мысленне нашага грамадства. Цяпер у нас людзі пачалі бачыць.

Гадоў пятнаццаць таму, калі б вы нешта сказалі супраць Расіі, да вас тут паставіліся б вельмі адмоўна. Цяпер Арменія пачала разумець свае памылкі.

Шмат у каго ў Арменіі, працягвае Артас, былі надзеі на Нікола Пашыняна, які "прыйшоў да ўлады ў 2018 годзе пад лозунгамі свабоды, дэмакратыі і незалежнасці".

— Пашынян стаў на чале руху за свабоду, а потым развярнуў краіну ў супрацьлеглым кірунку, — кажа Артас. — Калі ён стаў прэм'ер-міністрам, у адным з першых выступаў ён сказаў, што Арменія не будзе мяняць геапалітычны вектар.

Артас прызнае, што ў прэм'ер-міністра можа не быць іншага выйсця, у Арменіі "ўсе бачаць, што адбываецца з Украінай", і разумеюць, што "Расія заўсёды адпомсціць тым, хто хоча незалежнасці ад яе". Але ўсе падзеі з восені 2020 года, лічыць Артас, паказалі армянам, што баяцца Арменіі ўжо позна.

— Расія і так нам помсціць, — упэўнены ён. — Таму мы страцілі Карабах.

Немаладая жанчына і дужы мужчына стаяць, трымаючыся за рукі. У абаіх на грудзях прышпіленыя стужачкі ў колерах армянскага сцяга. Гэта мама і сын — Меланія і Рэр, прадстаўляюцца яны. Меланія трымае ў руках таблічку, на ёй нешта напісана па-армянску.

— "Не будзе міру з Пермяковымі і Сафаравымі", — перакладае Рэр. — Пермякоў — гэта было не першае забойства ў Гюмры, але рэч не ў ім. Навошта нам расійская база? Будынак, які яна займае, не расійскі, яго Амерыка будавала для армянскіх сірот. Навошта Арменія плаціць за базу, калі гэтыя вайскоўцы не прыходзяць нам на дапамогу, калі яны патрэбныя? І што такое пяць тысяч расійскіх вайскоўцаў, каб стрымаць турэцкую армію? Супраць турэцкай арміі гэты пяцітысячны кантынгент секунды не выстаіць. Мы ж цяпер убачылі, што за армія ў Расіі.

Рэр кажа, што ён стаў сумнявацца ў Расіі яшчэ ў 2016 годзе.

— У 2016 годзе Расія ўзброіла Азербайджан на чатыры мільярды долараў, хоць Арменія — сябра АДКБ, хаўрусніца Расіі, — тлумачыць ён. — Мы цярпелі, таму што даражылі Карабахам і ўсё роўна верылі, што Расія — наша абарона. Але калі ты прадаеш зброю ворагу твайго сябра, гэта што значыць? Цяпер мы ўбачылі, што Расія на баку нашага ворага. Мы бачым Украіну і бачым, што Расія заходзіць у чужы дом гэтаксама, як Азербайджан.

— Мы не за сварку, мы за нармальныя адносіны паміж дзяржавамі, — перабівае сына Меланія. — Калі мы сябруем — то сябруем, а калі не — то не. А вось гэта "малодшы брат, старэйшы брат" — навошта гэта?

У баку ад натоўпу стаіць маладая жанчына з каляскай, яе завуць Цовінар. Яны з мужам прыехалі на мітынг разам, але муж пайшоў да самай сцэны, а яна пабаялася за дзіця.

— Мы думаем, што выйсці з АДКБ — гэта адзінае, што можа зрабіць цяпер Арменія, — разважае Цовінар. — І мы прыйшлі сюды, таму што хочам дапамагчы сваёй краіне, чым можам. Мы не супраць сяброўства з Расіяй, але мы супраць сяброўства з Пуціным.

Са сцэны тым часам гучыць руская мова.

— Лучше порядочный человек, ругающийся матом, чем тихая интеллигентная тварь, — хтосьці ў мікрафон амаль даслоўна цытуе Фаіну Ранеўскую, потым зноў пераходзіць на армянскую.

Праз пару хвілін зноў цытата па-руску: "Прощай, немытая Россия". Я прыслухоўваюся, адгадваю ў армянскай фразе слова "Скабеева", потым зноў па-руску: "Армяне хотят выйти из ОДКБ, интересно, куда они пойдут, неужели в НАТО?"

— Арменія хоча ў НАТА? — пытаюся ў немаладога мужчыны, які толькі што быў на мітынгу, а цяпер прысеў за столік у кавярні непадалёк.

— Яны кажуць так: калі Расія не дапамагае, АДКБ не дапамагае, тады нам нічога не застаецца, акрамя як прасіць дапамогі ў іншых краін, — перакладае ён. — Трэба звяртацца да сусветнай супольнасці, каб у нас былі міратворцы.

Кальцо

У Гарыс, які пацярпеў ад абстрэлаў ноччу 13 верасня, мы едзем па дарозе, якая вядзе да Нахічэвані, азербайджанскага эксклава ў Арменіі. Азербайджан патрабуе перадаць яму не толькі Карабах, але і гэтую дарогу разам з наваколлем, Зангезурскі калідор. Гэта звязала б Баку не толькі з Нахічэванскай аўтаноміяй, але і з сяброўскай Турцыяй.

Мы едзем ля самай мяжы з Нахічэванскай аўтаноміяй. Побач з вёскай Ерасх усталяваны сцяг Арменіі. Уздоўж дарогі цягнуцца брустверы, на іх зверху ляжаць аўтамабільныя покрыўкі.

— Эх, хто ж так робіць, па іх жа і будуць цэліцца! — прыкра моршчыцца Саркіс, а потым паказвае рукой: — Вунь там ужо Азербайджан.

Далей, каля сяла Паруйр Севак (названае ў гонар савецкага армянскага паэта), лунае расійскі сцяг.

— Міратворцы, — коратка каментуе Саркіс.

Калі глядзець на карты ў Гугле, то Нахічэвань паўднёвей, а на нашым шляху — невялікі круг каля гары Тэжкар, ужо тэрыторыя ўнутры яго пазначаная "Азербайджан". Унутры гэтага круга знаходзіцца сяло Тыгранашэн, Керкі. Раней яно называлася Керкі і жылі тут азербайджанцы, але ўцяклі ў 1991 годзе, калі пачалася вайна за Карабах.

Мы збочваем з шашы на грунтоўку. Уздоўж сцяны, якая аддзяляе ад дарогі чыйсьці дом, ідуць два індыкі. Конь шчыпле пажоўклую траву. З варот выходзіць старая жанчына з белым вядзерцам у руках. Гэта Мая. Яна нешта гаворыць па-армянску і працягвае мне вядзерца, там чорна-сінія гронкі вінаграду.

— Яна кажа, што толькі сабрала, — перакладае Саркіс. — Яны з Карабаха, з сяла Геташэн. Уцяклі сюды ў 91-м годзе, калі была аперацыя "Кальцо". Ведаеш? Яе праводзілі савецкія войскі з азербайджанскім АМАПам. З чатырох вёсак — Геташэн, Мартунашэн і яшчэ дзвюх — усіх армян дэпартавалі. Дэпартацыя з Карабаха адтуль пачалася.

Маі 86 гадоў, яе мужу 88. Яны жывуць удваіх, муж зараз збірае вінаград. У іх ёсць двое сыноў у Ерэване і дачка ў Францыі. І адзінаццаць унукаў — усе, дадае Мая, выдатнікі.

У 1991 годзе, калі азербайджанцы прыйшлі ў Геташэн, старэйшы сын Маі трапіў у палон, потым яго адпусцілі. Армян, якія жылі ў Геташэне і суседніх вёсках, вывозілі на верталётах, даючы на зборы некалькі гадзін, потым везлі на аўтобусах. Па дарозе аўтобусы спынялі і рабавалі. Паўразбураныя дамы ў Тыгранашэне, якія засталіся ад азербайджанцаў, якія ўцяклі, урад выдзеліў армянскім уцекачам. З тых часоў яны тут і жывуць.

Мая махае рукой, кліча нас у двор свайго дома. Мае пытанні яна разумее, але адказвае на сваёй мове. Саркіс перакладае. У іх сяле прыкладна 30 дамоў. Ва ўсіх жывуць уцекачы, большасць з Карабаха, але ёсць і з Баку. Мая раптам застывае на секунду, гледзячы кудысьці ўдалячынь, а потым дзіўна хутка для сваіх гадоў бяжыць па выпаленай траве. Там суседскія каровы ядуць лісце з яе і без таго кволых яблынь. Яблыкі Мая вырошчвае, каб карміць трусоў. Прагнаўшы са свайго двара чужых кароў, Мая вяртаецца да нас, нават не задыхаўшыся.

— Вады зноў няма, — уздыхае яна, паказваючы рукой на старую чыгунную ванну пасярод двара.

Электрычнасць у іх сяле ёсць, а ваду для паліву даюць "з басейна, які стаіць на гары", на некалькі гадзін у дзень. Напор слабы, і да двара Маі вада не даходзіць. Таму яны выкарыстоўваюць для паліву пітную ваду, а гэта дорага. Транспарт сюды таксама не ходзіць. Калі жыхарам Тыгранашэна трэба ў горад, яны выходзяць на шашу і галасуюць, хтосьці абавязкова падбярэ.

— Страшна вам тут? — пытаюся.

— Так, — адказвае Мая па-руску. — Сусед знік, потым яго знайшлі забітым.

Джэрмук, абстраляны ўночы на 13 верасня, кіламетраў за пяцьдзясят адсюль. Мая кажа, што стральбы яны не чулі. Але ў Джэрмуку служыць адзін з яе ўнукаў. Раніцай 12 верасня ў яго паднялася тэмпература, і фельчар адправіў яго ў санчасць.

— Калі ён спускаўся, то бачыў, як расійскія войскі, якія стаялі там, таксама спускаліся, — расказвае Мая, а Саркіс перакладае. — Яны павінны былі стаяць там і не пускаць азербайджанцаў, але 12 верасня яны сышлі. А праз некалькі гадзін пачалася азербайджанская атака.

Мая змаўкае, потым пільна глядзіць на мяне, нешта кажа Саркісу, я разумею слова "Русастан" — Расія па-армянску.

— Яна пытаецца, ці не пакрыўдзішся ты, калі яна праўду скажа, — перакладае Саркіс, а Мая глядзіць на мяне, моцна сціснуўшы тонкія вусны. Мая кажа, што Расія не абараніла іх тады, у 1991-м, і здрадзіла цяпер. Міратворцы, якія стаяць у Карабаху з лістапада 2020-га, сышлі за паўдня да пачатку абстрэлаў.

Унукі патрабуюць, каб Мая і яе муж з'язджалі з Тыгранашэна, а дом прадавалі. Але хто ж яго купіць, асабліва цяпер.

— Вазьмі яшчэ вінаград, — яна зноў працягвае мне сваё вядро. — Зараз азербайджанцы прыйдуць і нас усё роўна адсюль выкінуць. Калі яны дарогу ўзялі, то і нас возьмуць.

Я бяру чорна-сінюю гронку і машынальна кладу ў рот ягаду. Яна даўкая, з гарчынкай і з вельмі тоўстай скурай. Мы з'язджаем, я азіраюся і праз заднюю шыбу бачу, як Мая стаіць у варотах свайго дома і глядзіць нам услед.

Гарыс

Сёлы Акнер і Верышэн паўночней за Гарыс, які трапіў пад абстрэлы ўночы на 13 верасня, і бліжэй да мяжы з Карабахам, а з лістапада мінулага года — з Азербайджанам. У горах знаходзяцца пазіцыі армянскай арміі. І калі па іх ударыла азербайджанская артылерыя, снарады даляталі да жылых дамоў у Акнеры і Верышэне.

У доме з дзіркай у сцяне жывуць Сона з мужам, іх сын і дачка і вельмі пажылыя бацькі мужа. Дзірку прабіў снарад. У тую ноч Соны дома не было, яна павезла дачку да лекара ў Ерэван і начавала ў родных.

— Я патэлефанавала дадому, каб даведацца, як там мой сын, — расказвае Сона. — У яго алергія, ён задыхаецца, калі ўкусіць пчала, я хвалявалася, таму тэлефанавала позна. Мы з ім гаворым — і тут я чую ў тэлефоне каскады, выбухі. У мяне пачалася паніка. Не магу апісаць, што я адчувала. Дачка спала побач у Ерэване, а сыну я толькі шаптала: калі ласка, не кладзі слухаўку, я хачу цябе чуць. Я нават не магла закрычаць, таму што ўсе ў кватэры спалі. У мяне дагэтуль гэтыя гукі ў вушах стаяць.

Муж Соны працуе фельчарам у лякарні, у тую ноч ён дзяжурыў, дзіця было дома з дзядулем і бабуляй.

— Сын сядзеў каля акна, калі гэта пачалося, і ён проста бачыў гэтыя выбухі, — працягвае Сона. — Ён нават не паспеў надзець тапачкі. Яны з бабуляй і дзядулем пабеглі ў падвал і ўсю ноч там праседзелі. А потым сын і днём баяўся выйсці. Ён так і сядзеў у падвале, пакуль муж не вярнуўся з дзяжурства і не павёз яго да мяне.

Машына, на якой муж Соны прывёз у Ерэван іх сына, была ўся збітая і падрапаная, нібы таксама трапіла пад абстрэл. Пакінуўшы дзіця, муж Соны паехаў назад, фельчар патрэбен быў у вёсцы. Стральба працягвалася два дні. Праз тыдзень Сона з дзецьмі вярнуліся дадому, таму што заставацца ў родных у Ерэване ўжо было цяжка. Яны пачалі абсталёўваць склеп так, каб ад будучых абстрэлаў там можна было хавацца доўга.

— Каб мая душа была спакойная, — тлумачыць Сона. — Цяпер я выцягнула адтуль усё, каб высушыць, а далей мы паставім мяшкі з пяском. Вада ў нас там ёсць. Гэта ж вясковы дом, у падвале заўсёды ёсць што піць і есці, трэба толькі зрабіць там так, каб было бяспечна.

Школу ў іх сяле адразу пасля абстрэлу перавялі на анлайн. Але фактычна вучоба спынілася, таму што не стае інтэрнэту. Праз тыдзень дзяцей вярнулі на заняткі. І многія суседзі, якія з'ехалі з сяла адразу пасля абстрэлаў, вярнуліся. Жыць гэтым людзям больш няма дзе.

А ў Верышэне жыве Гурген, настаўнік матэматыкі, з бацькамі і бабуляй. На працу ён ездзіць у сяло Тацеў, за 30 кіламетраў ад дома, — па горным серпантыне гэта амаль гадзіна дарогі. У іх школе ўсяго 48 вучняў. Ёсць класы па шэсць чалавек, а ёсць клас, дзе толькі двое дзяцей. Гурген працуе яшчэ і ў Гарысе, там школа на 300 вучняў. Яшчэ шэсць настаўнікаў адтуль таксама ездзяць да дзяцей у Тацеў, таму што настаўнікаў не стае, і Гурген возіць усіх на сваёй машыне.

Сам Гурген спецыяльна не вучыўся на школьнага матэматыка. Ён артылерыст, адслужыў у арміі Арцаха, атрымаў там пяць медалёў. Яго мама адразу прыносіць каробку і любоўна расказвае пра кожны. Пасля арміі ён адправіўся вучыць дзяцей. Проста таму, што больш не было каму. Адначасова ён вучыцца ў Гарыскім дзяржуніверсітэце. Акрамя таго, у яго ёсць у суседніх сёлах падшэфныя дзеці з асаблівасцямі развіцця. Іх ён вучыць матэматыцы і армянскай, малюе з імі, майструе для іх вырабы, арганізуе святы.

У вольны час, якога зусім мала, Гурген робіць цацкі на продаж і здае іх у крамы, гэта для заробку. Якраз цяпер, перад Новым годам, у яго шмат працы. Яшчэ ў яго ёсць старое піяніна "Растоў-на-Доне". Я прашу яго сыграць што-небудзь — і ён ідзе да інструмента з радасцю.

— Мамін гонар, — шэпча мне на вуха яго мама і глядзіць на сына неперадавальным позіркам.

— Увечары 12 верасня мае мама і тата ўжо спалі, а я толькі прыйшоў дадому, — расказвае Гурген. — Сеў правяраць сшыткі і недзе а першай гадзіне ночы я пачуў грукат. Бацькі прачнуліся, мы пабеглі хавацца ў пячоры. Я цяпер нават не памятаю, як гэта было, мы проста беглі. З намі беглі суседзі з маленькай дачкой.

Дачку суседзяў, сямімесячную Віку, нёс на руках Гурген. Пячоры — ці то прыродныя, ці то шмат гадоў таму кімсьці выдзеўбаныя ў гары на другім баку дарогі, насупраць дамоў, — сталі бамбасховішчам для ўсёй вёскі. Людзі хавалася ў іх, пакуль не сціхла стральба, і потым яшчэ не адразу змаглі вярнуцца дадому.

— Мы доўга не маглі выйсці, таму што ў паветры сцяной стаяў пыл, пахла порахам і гарам, — працягвае Гурген. — А калі вярнуліся, то ўбачылі, што снарадам нам прабіла дах над маім пакоем. Камп'ютар, тэлевізар, мой пісьмовы стол — нічога гэтага больш няма, толькі кнігі засталіся цэлыя.

Ён паказвае аскепкі снарада, якія знайшоў там, дзе раней быў яго пакой.

— Гэта ад гаўбіцы, — з веданнем справы кажа ён.

У пячорах іх вёска ўжо ратавалася ў часе вайны 2020 года. Потым стала здавацца, што жыццё зноў бяспечнае.

Побач з імі, па дарозе ў Гарыс, стаіць расійская вайсковая часць і лунае трыкалор. На расіян і спадзяваліся як на абаронцаў.

Пасля 13 верасня Гурген паставіў у пячоры ложкі і стол, прынёс туды магутны ліхтар і запас пітной вады, прыбудаваў навес з шыферу. Таму што невядома, калі зноў давядзецца туды бегчы. Паехаць ім няма куды. Дый не хоча Гурген ехаць.

— Калі мы пойдзем адсюль, наша сяло адразу зоймуць азербайджанскія салдаты, — упэўнены ён. — Гэтаксама людзі з'язджалі з Арцаха. І што цяпер з Арцахам? Расійскія вайскоўцы знаходзяцца побач, але бачыце: гэта ўсё роўна здарылася. Досвед паказвае, што, калі мы ставілі сваю бяспеку ў залежнасць ад іншых, мы заўсёды нешта гублялі. Мы можам спадзявацца толькі на саміх сябе.

Калі спатрэбіцца, дадае Гурген, ён у любы момант гатовы зноў стаць не настаўнікам, а артылерыстам.

— Калі я не вазьму зброю, то не будзе каму дзяцей вучыць, — паціскае ён плячыма. — Мой брат цяпер служыць у войску, я таксама магу пайсці, калі трэба будзе, я ж армянін.

У Надзі, суседкі Гургена, дом не пацярпеў, але пасля той ночы ёй пастаянна чуецца той грукат.

— У страху жывём, — уздыхае яна. — Вельмі страшна. Пуцін мог бы нам дапамагчы, а ён вунь што робіць.

"Расія сыходзіць з нашай свядомасці"

За тыдзень да абстрэлаў армянскай тэрыторыі прэм'ер-міністр Нікол Пашынян выступаў на Усходнім эканамічным форуме ў расійскім Уладзівастоку, сустракаўся там з прэзідэнтам Пуціным і ў ліку іншага падзякаваў яму: "Мы вельмі высока цэнім дзейнасць расійскіх міратворцаў". Тады ж ён сказаў, што вельмі разлічвае на "цеснае супрацоўніцтва з Расіяй" у тым, каб Арменія наладзіла "размову з Турцыяй" і "інтэнсіўную размову з Азербайджанам наконт нагорнакарабахскай праблемы". Гэтыя і іншыя словы, у прыватнасці пра нязменны курс на супрацоўніцтва з АДКБ і пра будучую дамову з Азербайджанам, армяне пачалі прыгадваць свайму лідару 13 верасня.

— За два гады, якія прайшлі з 44-дзённай вайны, і АДКБ, і Расія сталі выклікаць раздражненне ў нашых грамадзян, пра гэта загаварылі ўжо не толькі ў Ерэване, але нават простыя людзі ў вёсках, — кажа старшыня грамадскай арганізацыі "Журналісты за правы чалавека" Жанна Алексанян. — Усе ўжо бачаць, што Расія кінула Арменію. У прымежных абласцях ідуць баявыя дзеянні, нашы вайскоўцы гінуць, трапляюць у палон, знікаюць без вестак, а Расія аб'яўляе, што АДКБ ваеннай дапамогі не акажа. Расія адкрыта паказвае, што яна з Азербайджанам і Турцыяй. У 2020 годзе нам тлумачылі, што Карабах — не тэрыторыя Арменіі. Але цяпер ужо атакавалі нашы гарады. І што? Ніякай дапамогі. У людзей сыходзіць надзея на Расію. Расія проста сыходзіць з нашай свядомасці.

Па словах Жанны Алексанян, усё гэта ў Арменіі разумелі і пасля вайны 2020 года, але адкрыта не казалі. І не таму, што баяліся, якраз са свабодай выказванняў у армян праблем няма, пасля 13 верасня яны даказваюць гэта ледзь не кожны вечар. Але ўсведамленне таго, што на ранейшага хаўрусніка нельга разлічваць, прыйшло да грамадства не адразу.

— Нікол Пашынян сустракаецца з экспертамі, з прадстаўнікамі грамадзянскай супольнасці, і яму канкрэтна кажуць: трэба выходзіць з АДКБ, — працягвае Жанна Алексанян. — Нават у парламенце прадстаўнікі партыі Пашыняна кажуць, што трэба выходзіць з АДКБ. Мне здаецца, яны чакаюць сігналу ад грамадства. І гэты сігнал ёсць.

Чарговы такі "сігнал" Нікол Пашынян атрымаў 21 верасня. Дзень незалежнасці Арменіі, які традыцыйна заканчваўся мітынгам супраць АДКБ на плошчы Свабоды, пачаўся з цяжкага інцыдэнту на мемарыяльных вайсковых могілках Ераблур у Ерэване. Прэм'ер-міністр прыехаў ускласці кветкі да магіл салдат, забітых у часе войнаў за Карабах, а там яго з ночы чакалі ветэраны Карабаха і бацькі вайскоўцаў, якія загінулі восенню 2020-га. Яны крычалі, абвінавачваючы прэм'ер-міністра ў здрадзе, і спрабавалі не прапусціць яго да пантэона. Ахова адціснула людзей, некалькі чалавек былі затрыманыя, дзве жанчыны потым скардзіліся, што адной зламалі руку, другой — палец. І гэта, кажа Жанна Алексанян, было не разавай акцыяй, а цяжкім сімптомам таго, як змянілася стаўленне армян да прэм'ер-міністра, якога яшчэ нядаўна падтрымлівалі тры чвэрці насельніцтва.

— Мы дагэтуль не ведаем, колькі было ахвяраў у выніку нападу 13 верасня. Нам гэтага не кажуць. А сам напад у нас называлі "прымежным інцыдэнтам".

Палітолаг Армэн Аганесян мяркуе, што патрабаванне парваць з АДКБ, а калі спатрэбіцца — знізіць градус супрацоўніцтва з Расіяй, стала ўжо "вельмі шырокім кансэнсусам" у армянскім грамадстве.

— Ёсць, вядома, нейкія групы насельніцтва, у якіх захаваліся ілюзіі, — адзначае Армэн Аганесян. — Або яны інспіраваныя расійскай прапагандай, або маюць прамыя сувязі з Расіяй. Але ў цэлым у палітычнай эліце абмяркоўваюцца толькі тэрміны і ступень разрыву з Расіяй.

У парламенце краіны акрамя партыі Нікола Пашыняна ёсць апазіцыя, якая прадстаўляе былых прэзідэнтаў краіны Роберта Качарана і Сержа Саргсяна, іх у Арменіі лічаць "пракрамлёўскімі". Большасць у парламенце належыць партыі Пашыняна, але і яна да нядаўняга часу выказвала цалкам прарасійскія погляды.

— Каб вы разумелі норавы ў нашым парламенце: фактычна гэта базар, па любых пытаннях справа даходзіць да асабістых абраз, але ў дачыненні да таго, што Расія для нас безальтэрнатыўная, да апошняга часу існавала адзінае меркаванне, — працягвае Армэн Аганесян. — А сёння сітуацыя такая, што партыя Пашыняна ўзяла курс на аддаленне ад Расіі, хоць і вельмі асцярожнае. Пакуль, напрыклад, у выглядзе выхаду з АДКБ. Гэта яшчэ не разрыў, але тэндэнцыі да яго ўжо ёсць.

З якой хуткасцю аднадумцы прэм'ер-міністра будуць дрэйфаваць ад Расіі — гэта, па словах Аганесяна, раней магло залежаць "ад асобы самога Пашыняна" як лідара. Потым з'явіўся яшчэ адзін фактар: 19 верасня у Ерэван прыехала спікер Палаты прадстаўнікоў ЗША Нэнсі Пэлосі. Дапамогу Арменіі прапанавала і Францыя.

— І сёння ўжо нават урад Пашыняна прызнае, хоць і вельмі асцярожна, з вялікімі агаворкамі, што ёсць канкрэтная прапанова з Захаду, — працягвае Армэн Аганесян. — Такія прапановы паступалі і раней, але непублічна. І заўсёды Захаду адказвалі, што ў нас ёсць Расія. Больш за тое, яшчэ нядаўна на Усходнім эканамічным форуме так казаў і сам Пашынян Пуціну. І ў часе 44-дзённай вайны ідэю пра еўрапейскіх міратворцаў тарпедавала ў першую чаргу сама Арменія. А цяпер такая прапанова было зроблена публічна.

Калі ў Арменіі заходзіць гаворка пра магчымыя наступствы "аддалення ад Расіі", і палітыкі, і эксперты, і проста грамадзяне глядзяць у бок Украіны.

— Нас ужо палохаюць украінскім варыянтам, — пацвярджае Армэн Аганесян. — Лічыцца, што на стале ў прэм'ер-міністра ёсць два варыянты: або Беларусь, або Украіна. Толькі "Беларусь" — ужо без Карабаха і без Зангезурскага калідора. На варыянт "Беларусь" армяне ніколі не пагодзяцца, мы па-іншаму бачым будучыню. Я крытычна стаўлюся да ўрада Нікола Пашыняна, але, калі зойдзе гаворка пра незалежнасць краіны, я проста пайду і ўстану туды, куды трэба будзе ўстаць. А "ўкраінскі варыянт" з намі ўжо пачаўся: гэта страта Карабаха і пяці тысяч нашых хлопцаў, спусташэнне Шушы і Гадруцкага раёна Карабаха.

З Арменіяй Расія можа страціць апошняга хаўрусніка ў свеце, які захоўваў ёй вернасць нягледзячы ні на што на працягу 30 гадоў. Вінаватая ў гэтым, упэўнены Армэн Аганесян, будзе толькі сама Расія.

— Калі б не гэтая еўразійская бацыла, гэтая славяна-цюркска-кітайская ідэалогія, гэтае трызненне вечнага супрацьпастаўлення сябе Захаду, мы б маглі захоўваць хаўрусніцкія адносіны з Расіяй, а на такіх, як я, паказвалі б пальцам як на экзатычную меншасць, — разважае палітолаг. — Але таталітарныя тэндэнцыі ўнутры краіны адбіваюцца і на знешняй палітыцы, на стаўленні да краін, якіх Расія лічыць васаламі, як Беларусь або Арменію. І цяпер нашы ідэі ў Арменіі падзяляюць сотні і сотні тысяч людзей. Гэта вынік дзейнасці аднаго выдатнага палітычнага дзеяча — Уладзіміра Уладзіміравіча Пуціна. Ён фактычна зрабіў больш для распаўсюду нашых ідэй, чым мы маглі сабе ўявіць.

Ірына Тумакова, "Новая газета. Европа". Пры падтрымцы "Медиасети"