"Стары, сыходзь": чаму казахі выйшлі на вуліцы і што будзе далей

Жыхары Казахстана доўга цярпелі ўмовы жыцця ў краіне, якія імкліва пагаршаюцца, але калі ўлады паднялі цэны на звадкаваны газ для запраўкі аўто — не вытрымалі і выйшлі на вуліцы. Эканамічны пратэст хутка перарос у палітычны бунт і сутыкненні людзей з сілавікамі па ўсёй краіне. Пратэсты не сціхаюць пяты дзень.

І хоць улада пайшла на шэраг значных саступак (сваю пасаду страціў нават пляменнік Назарбаева), сітуацыя выглядае злавеснай: прэзідэнту і ўраду людзі больш не вераць, і для Касыма-Жамарта Такаева ёсць рызыка зваліцца ў рэжым Лукашэнкі.

Карэспандэнты "Новой газеты" Вячаслаў Палавінка і Рыза Хасанаў расказваюць, што адбываецца з іх радзімай. 

Сонца ўстае на захадзе

Апошнія некалькі гадоў жыхары Казахстана імкліва бяднелі, але на захадзе краіны, асабліва ў Жанаазене, гэта было прыкметна асабліва. Горад нафтавікоў і газавікоў — вельмі няўтульнае месца для жыцця (альбо страшная спякота, альбо страшны холад — і амаль заўсёды пранізлівы вецер) — называецца ўладкаваным праз статыстычна высокія сярэднія заробкі. Але па факце зарплаты большасці жыхароў не заўсёды дацягваюць нават да 300 долараў (прыкладна 130 тысяч тэнге). І ўжо сапраўды амаль усе аўтамабілісты запраўляюць машыны газам: гэта параўнальна танна. Было танна. Пакуль у адзін момант не прынялі рашэнне падняць цэны з 60 тэнге да 120 тэнге за літр.

Фармальна за падвышэнне цэн адказвае газавы аператар "КазМунайГаз", логіка якога простая: з 2019 года звадкаваны газ у Казахстане — біржавы тавар, але толькі з гэтага года ім і напраўду пачалі гандляваць на біржы. На самай справе цана павінна быць нават вышэйшай — але гэта калі зыходзіць з рэалій рынку. Для людзей усе біржавыя гульні сталі абсалютным ударам па асабістых кішэнях — і яны выйшлі на вуліцу.

Жанаазен выйшаў першы, але ўжо да вечара 2 студзеня мітынгавала ўся Мангістауская вобласць. Патрабаванні пратэстоўцаў, якіх першапачаткова было не вельмі шмат — не больш за 2-3 тысячы ва ўсім рэгіёне, — выключна эканамічныя, і дастаткова было адразу адрэагаваць на іх, каб пратэст максімальна лакалізаваўся. Але рэгіянальныя ўлады сітуацыю ігнаравалі да апошняга, а прэзідэнт Касым-Жамарт Такаеў адазваўся толькі позна ўначы праз твітар: "Даў даручэнне ўраду тэрмінова разгледзець сітуацыю ў Жанаазене з улікам эканамічнай мэтазгоднасці ў прававым полі. Дэманстранты не павінны парушаць грамадскі парадак".

Больш няўдалага спосабу камунікацыі, мабыць, і прыдумаць было нельга.

— Па змесце звароты ў твітары тэхнічна былі дрэнна выкананыя. Яны не былі накіраваныя на тое, каб выбудаваць дыялог з пратэстоўцамі, у іх трохі змяшчалася пагрозы пра тое, што пратэсты павінны быць у рамках закона. Аднымі твітамі ў гэтай сітуацыі не абысціся, трэба праявіць разуменне і пайсці насустрач людзям, асабліва тым, якія жывуць у досыць дрэнных умовах. Для іх найменшае ваганне цаны на газ або на прадукты — адчувальныя. Пры гэтым трэба ўлічыць, што вялікая частка з іх знаходзіцца ў крэдытнай залежнасці. Таму гэтыя моманты ў такой сітуацыі неабходна было добра прапрацаваць. Такаеў і каманда сваю задачу тут правалілі, — тлумачыць палітолаг Дзімаш Альжанаў.

Твітар-дыпламатыя ў зносінах са сваім народам дала збой: на наступны дзень колькасць пратэстоўцаў вырасла ў некалькі разоў.

Але сітуацыю ўсё яшчэ можна было вырашыць мірным шляхам: дастаткова было выйсці "ў народ" і публічна знайсці паразуменне. Замест гэтага міністр энергетыкі Магзум Мірзагаліеў перанёс сваю прэс-канферэнцыю, пры гэтым ён заявіў, што да ранейшых паказчыкаў цэны ўсё роўна не ўпадуць. І фармальна ён меў рацыю — але ў такіх сітуацыях гэтыя словы не могуць спрацаваць інакш як дэтанатар.

У пажарным парадку цэны для Мангістаускай вобласці ўсё-ткі знізілі — да 85 тэнге за літр: за кошт "КазМунайГаза" ў межах "сацыяльнай адказнасці бізнесу". Але было ўжо позна: такую саступку людзі ўспрынялі як насмешку — і ўскіпелі. Больш за тое, ускіпелі іншыя рэгіёны: бо цэны знізілі толькі для Мангістау.

Тут трэба зрабіць кароткае адступленне, каб растлумачыць агульную дыспазіцыю пратэстаў у Казахстане. Шмат гадоў у краіне ён быў раз'яднаны — увогуле, з самага расстрэлу нафтавікоў у тым жа Жанаазене ў 2011 годзе (яны пратэставалі супраць нізкіх заробкаў. — Рэд.) — і, пачаўшыся ў адным рэгіёне, мітынгі і дэманстрацыі практычна там і згасалі. Выключэнняў было ўсяго два (акрамя пратэсту нафтавікоў у 2011 годзе, у 2016 годзе краіну ахапілі зямельныя мітынгі, якія прывялі да мараторыя на непапулярны закон аб арэндзе зямель замежнікамі. — Рэд.). Але нават у гэтым выпадку колькасць дэманстрантаў рэдка перавышала тысячу чалавек у суме. Слабасць пратэсту відавочна расхаладзіла ўладу — і яна прапусціла куды больш магутны выпад.

Ужо 4 студзеня ўслед за Мангістаускай вобласцю падняўся суседні Атыраускі рэгіён. У гэты ж дзень — Уральск: 500 чалавек прайшлі па горадзе і ўсталі насупраць будынка абласной адміністрацыі — акімата, — а да вечара іх стала каля 2000 чалавек. Гэта ва Уральску — дзе і 50 пратэстоўцаў знайсці заўсёды было цяжка. Эстафету на захадзе Казахстана замкнуў Актабэ: некалькі тысяч чалавек (па сведчанні відавочцы да ночы з 4 на 5 студзеня іх колькасць ацэньвалася прыблізна ў пяць тысяч) таксама прайшлі па горадзе і ўсталі насупраць будынка адміністрацыі.

Галоўнае — змяніліся лозунгі: усе рэгіёны рэзка паднялі стаўкі і запатрабавалі адстаўкі ўрада, прэзідэнта Такаева і — самае важнае — поўнага сыходу з палітыкі першага прэзідэнта Нурсултана Назарбаева, чыё сямейства, на думку пратэстоўцаў, па-ранейшаму аказвае ключавы ўплыў на палітыку і эканоміку краіны. Вокліч "Шал, кет!"("Стары, сыходзь!") хутка замяніў сабой першапачатковы "Газ елу!" ("Газ — па 50!").

Улада да вечара 4 студзеня ўжо пагадзілася на газ па 50 тэнге — але зноў-такі толькі для жыхароў Мангістаускай вобласці. І з гэтага моманту кожнае яе дзеянне або заява стала ўспрымацца выключна як адгаворка, а пратэст цалкам перастаў быць эканамічным.

— Цяпер людзі разумеюць, што рэч не толькі ў цане на газ (гэта ўжо вынік), яны ставяць пытанне такім чынам, каб у Казахстане адбылася змена палітычнага рэжыму: каб Нурсултан Назарбаеў быў адхілены ад улады, а прэзідэнт Касым-Жамарт Такаеў добраахвотна пакінуў сваю пасаду, — кажа журналіст і актывіст Лукпан Ахмедзьяраў, які ўдзельнічае ў пратэсце ва Уральску. — І каб у Казахстане быў сфармаваны пераходны ўрад, які забяспечыць нармальныя сумленныя выбары ў мясцовыя органы ўлады, у парламент, ну і, адпаведна, выбары кіраўніцтва краіны, — такое патрабаванне ў пратэстоўцаў цяпер.

Пратэст тым часам пашырыўся, і з аналагічнымі патрабаваннямі выйшлі ў паўднёвых рэгіёнах: Кызылардзе, Шымкенце, Таразе і нават Талдыкаргане (мабыць, самым непратэставым горадзе краіны). Вялікая група пратэстоўцаў утварылася ў Алматы. І хоць улады тэхнічна да гэтага былі гатовыя (у прыватнасці, заблакавалі ўвесь інтэрнэт і шэраг незалежных СМІ — як і не было такаеўскай "адлігі", калі сацсеткі працавалі нават у часе пратэстаў), менавіта ў Алматы пратэст радыкалізаваўся да максімуму.

Калі заходнія рэгіёны жорстка выконвалі пратэставы палітэс — недапушчэнне хоць найменшых правакацый, зняцце абутку перад уставаннем на лаўкі і ў цэлым максімальна згуртаванае і прыязнае стаўленне адно да аднаго, — то алмацінскае шэсце хутка перарасло ў пагромы. Сілавікі ўжылі слезацечны газ і святлошумавыя гранаты, у адказ пратэстоўцы падпалілі некалькі паліцэйскіх машын і захапілі акімат (яго хутка адбілі назад, але 5 студзеня зноў захапілі).

У гэты самы момант прэзідэнт краіны Касым-Жамарт Такаеў, якога звалі ў Жанаазен, але ён праігнараваў патрабаванне, запісаў відэазварот да пратэстоўцаў.

"Улада не падзе", — злавесна заявіў ён, заклікаўшы праявіць "разважлівасць" і паабяцаўшы, што пажаданні пратэсту "будуць улічаныя".

З ночы 5 студзеня ў Мангістаускай вобласці і ў Алматы на два тыдні было ўведзена надзвычайнае становішча — нечуваная мера з першага Жанаазена. У Алматы на цэнтральную плошчу і зусім была заведзеная вайсковая тэхніка, у горадзе вялікія праблемы з сувяззю. Пад раніцу 5 студзеня сход людзей быў таксама разагнаны ва Уральску — таксама святлошумавымі гранатамі і з вялікай колькасцю затрыманых.

На раніцу 5 студзеня была скліканая экстранная нарада ў Такаева з тым, што рабіць далей. Прэзідэнт зладзіў паказальную лупцоўку і адправіў-такі ў адстаўку ўрад цалкам, а таксама замяніў дзяржсакратара і першага намесніка кіраўніка Камітэта нацыянальнай бяспекі (а гэта, між іншым, быў пляменнік самога Назарбаева Самат Абіш: калісьці яго называлі адным з будучых пераемнікаў елбасы). Уведзена дзяржрэгуляванне цэн на паліва і жыццёва важныя прадукты, забаронена падвышаць тарыфы на кампаслугі.

Але, здаецца, цяпер пратэстоўцам і гэтага мала: у шэрагу гарадоў пратэсты працягваюцца, а адносіны паміж уладай і грамадствам сапсаваліся зусім. З самай раніцы ў Алматы працягнуліся буйныя сутычкі людзей і сілавікоў, з новымі спаленымі машынамі і перахопам вайсковай тэхнікі. А ў Актабэ паліцыя, наадварот, адмовілася ўжываць сілу да мітынгоўцаў, пасля чаго тыя пайшлі на штурм акімата. Сістэма пачынае трашчаць.

Танцы на граблях

Чым бы ні скончыўся ў выніку пратэст — самы маштабны за ўсю гісторыю незалежнага Казахстана, — відавочна, што гэта вялікі ўдар па легітымнасці ўсяго кіраўнічага рэжыму.

— Прырода праблем, з якімі сутыкаецца Казахстан сёння, ляжыць значна глыбей. Значная частка грамадства сапраўды вельмі бедная. Таму патрэбны сур'ёзныя рэформы — як у палітыцы, так і ў эканоміцы. Ці прыйдуць да гэтага дзейныя ўлады і пратэстоўцы? Я не ўпэўнены. Хутчэй за ўсё, Казахстан будзе рухацца па шляху перманентных канфліктаў і крызісаў, будзе ісці паступова да змены палітычнага кіраўніцтва і сур'ёзных палітычных рэформаў, — кажа палітолаг Дзімаш Альжанаў. — У аўтарытарнай краіне палітычныя рэформы практычна немагчыма праводзіць зверху, паколькі ў палітычнага кіраўніцтва няма стымулаў для гэтага, і, як правіла, палітычная сістэма ў нейкі момант прыходзіць да крызісу. Калі паглядзець на тое, што адбывалася ў іншых постсавецкіх краінах з падобнай аўтарытарнай мадэллю кіравання — гэта Украіна, Малдова, Грузія, Кыргызстан, — траекторыя ясная: аўтарытарная мадэль прыходзіць да немагчымасці саму сябе рэфармаваць, у краіне праходзяць пэўныя хваляванні, потым улада мяняецца, і грамадства атрымлівае магчымасць рухацца далей. Прыкладна ў такім замкнёным коле знаходзіцца і Казахстан.

Бяда ў тым, што большая частка апошніх рашэнняў уладаў прымалася без уліку грамадскіх інтарэсаў, многія рэформы праводзіліся выключна дзеля рэформаў. Больш за тое, крокі, якія прымаюцца ўладамі, альбо непаслядоўныя, альбо маюць на ўвазе пад сабой зусім не тое, што ў іх гаворыцца першапачаткова. Нават у выпадку з адкатам да цаны "50 тэнге за літр" відавочна, што гэта толькі часовая саступка, і доўга на яе ўлады згаджацца не будуць. "Калі гаворка непасрэдна пра праблему з цэнамі на газ, то, хутчэй за ўсё, улады будуць прапаноўваць пераходны перыяд, у ходзе якога паэтапна падымуць цэны да рынкавых, — кажа эканамічны аналітык Сяргей Домнін. — Але пратэсты ўсё больш і больш палітызуюцца, таму рашэнне пытання з цэнамі на газ можа і не прывесці да згортвання пратэставай актыўнасці. Некалькі гадоў устойліва высокай інфляцыі, санітарныя абмежаванні, адсутнасць актыўных дэмакратычных рэформаў (не проста актыўных, а прыкметных абывацелю дэмакратычных рэформаў) — усё гэта прывяло да ўзбуджэння пратэставай актыўнасці. Досвед пратэстаў у РК у 2019-м паказвае, што пратэставая актыўнасць можа быць дастаткова ўстойлівай — імпульс можа трымацца некалькі месяцаў запар".

Гасіць імпульс напэўна будуць двума спосабамі: адстаўкамі і пасадкамі. "Пасля падзей снежня 2011 года ў адстаўку пайшло амаль усё кіраўніцтва Фонду нацыянальнага дабрабыту "Самрук-Казына", яго партфельнай кампаніі "КазМунайГаз", а таксама акім Мангістаускай вобласці", — нагадвае Домнін. Цяпер маштаб чыстак ва ўладзе нават вышэйшы, але ёсць адчуванне, што гэта ўсё — толькі сутаргавыя спробы хоць неяк утрымацца самому Такаеву. "Улады могуць пайсці на кардынальныя меры: адставілі прэм'ер-міністра і, дапусцім, звольняць акімаў пратэставых рэгіёнаў. Але рэч у тым, што казахстанцаў наўрад ці задаволіць такі вынік, яны не павядуцца на такое рашэнне. Яно нічога не зменіць", — упэўнены актывіст Ахмедзьяраў.

Гэта, відавочна, разумеюць і ў Акордзе, так што рэпрэсій не пазбегнуць. Ужо ўночы з 4 на 5 студзеня да незалежнага журналіста Махамбета Абжану прыйшлі сілавікі і паабяцалі пусціць у ягоную кватэру газ, калі ён не адчыніць дзверы. Заблакавана як мінімум два буйныя інтэрнэт-СМІ: агенцтва "КазТАГ" і Orda.kz. У Мангістаускую вобласць былі перакінутыя дадатковыя сілы ўнутраных войскаў (уявіць, што там будуць страляць, не так ужо і складана: рэжым аднойчы гэта ўжо паспрабаваў, а выйсцяў у яго не так і шмат). Самая вялікая праблема для пратэстоўцаў яшчэ і ў тым, што "рэвалюцыю галодных" падтрымалі не ўсе рэгіёны, і гэта моцна абмяжоўвае іх уплывовасць у гэтым супрацьстаянні.

— Усё, што датычыцца паўночнай і паўночна-ўсходняй частак Казахстана (такія гарады, як Усць-Каменагорск, Петрапаўлаўск, Паўладар), — яны напэўна не будуць моцна пратэставаць, таму што казахстанскі пратэст, асабліва ў апошнія дзесяць гадоў, у масе сваёй казахамоўны, — тлумачыць актывіст Ахмедзьяраў. — Такое становішча рэчаў было сфармаванае той ідэалогіяй, якую ўкараняў Назарбаеў усе 30 гадоў: увесь гэты час ён пазіцыянаваў сябе гарантам міжнацыянальнай згоды. На самай справе ён такім чынам укладваў у галовы рускамоўнага насельніцтва, што любыя пратэставыя праявы супраць яго небяспечныя для іх, што толькі пры ім рускамоўнаму насельніцтву ў Казахстане будзе добра. І сёння ў нас рускія ў пратэставым плане па большай частцы купіраваныя, не актыўныя. Так, яны могуць падтрымаць пратэст у сацыяльных сетках, але не больш за тое.

Без сумневаў, Такаеў, як непасрэдны пераемнік Назарбаева, будзе карыстацца гэтым прыёмам. Больш за тое, пасля 4 студзеня 2022 года ў яго не засталося іншых варыянтаў, акрамя як быць жорсткім аўтарытарным лідарам: усе імкненні будаваць "дзяржаву, якая чуе" разбураныя ў адно імгненне.

Сілавы арсенал для стварэння такога вобразу ў Такаева таксама застаўся ад папярэдняга прэзідэнта: палітычныя пераследы, жорсткія турэмныя тэрміны для ўсіх нязгодных, татальны кантроль над медыяполем і новая зачыстка апазіцыі — здаецца, самае простае, на што можа адважыцца прэзідэнт.

Але нюанс цяперашняй сітуацыі ў тым і заключаецца, што нават пасля папярэдняга бетанавання палітычнага рэжыму сама ўлада ўзгадавала новы пратэст — і гэты пратэст стыхійны, яго нараджаюць не актывісты, а звычайныя людзі, якія ў роспачы ад безнадзёгі.

Такаеў спрабуе зваліць арганізацыю пратэстаў на знешнія сілы: у першую чаргу на галоўны жупел цяперашняй улады — апальнага алігарха Мухтара Аблязава. Але Аблязаў толькі паразітуе на пратэсце, ён наогул не ёсць маральным лідарам для цяперашніх дэманстрантаў. Вось толькі Такаеў для іх яшчэ горшы.

А гэта значыць, што, які б наступны крок ні зрабіла ўлада — хай ён нават будзе максімальна міралюбным, — людзі больш ёй верыць не будуць.

Для рэжыму гэта — прысуд. Але гэта для нармальнага рэжыму. А для аўтакратыі, якая старэе і не жадае мяняцца, — праблем асаблівых нібыта і няма. Саюзнікі па Еўразійскім эканамічным саюзе — Расія і Беларусь — не дадуць схлусіць. Беларускія прапагандысты ўжо на ўсю моц прапануюць казахстанскім сябрам правераныя спосабы, як выкараніць "майдан". Гэтыя могуць і скарыстацца. Благі прыклад заразлівы — асабліва калі ты сам хочаш яго паўтарыць.