Убачыць Армянск і не памерці

У ноч на 24 жніўня ў Армянску адбыўся выкід невядомага рэчыва. Карыстальнікі сацсетак пісалі, што на дахах дамоў і на лісці дрэў з'явіўся жоўты налёт, а ў населеным пункце некалькі дзён стаяў пах кіслаты. Прычына выпадзення хімічнага рэчыва ў горадзе — выпарэнне змесціва кіслотанакапляльніка, які выкарыстоўваецца заводам "Крымскі тытан". У цяперашні час завод спынены.

Аглядальнік "Новой газеты" Павел Гуціонтаў пабываў у Армянску на выхадных.

"А то панаедуць з Украіны"

Начытаўся ў інтэрнеце пра аранжавую слізь, якая пакрыла Армянск, а напярэдадні ўночы прайшоў, нарэшце, доўгачаканы дождж і ўсю слізь змыў. І ніводнага чалавека ў марлевай масцы на вуліцах Армянска я не сустрэў. І на рынку гароднінай-садавінай гандлявалі, праўда, і гандляроў, і пакупнікоў відавочна было менш, чым у звычайную суботу.

Смуроду не адчуў. Вочы не рэзала. І толькі ў Маскве адчуў, што ў горле ўсё ж такі пяршыць, а голас сеў. А ў Армянску ўсё было нармальна.

Горад як горад, нават незразумела было, чым ён так не падобны на любы іншы. Спачатку здагадаўся, што няма птушак. Зусім! Потым мне скажуць, што, так, нават вераб'і кудысьці падзеліся, а былі іх хмары. Засталіся толькі вароны. Але і варон у​ўбачыў я пазней, у сяле Перакоп, якое бліжэй за ўсіх знаходзіцца да "Тытана", адпаведна, і пацярпела больш за іншых. Штук трыццаць варон ​​расселася на галінках чорнага, без адзінага лістка, дрэва, але пакуль я цягнуў з сумкі фотаапарат, яны разам зняліся і некуды паляцелі.

Потым зразумеў. У горадзе не было — дзяцей! І аказваецца, гэта адразу робіць яго абсалютна не падобным да любога іншага горада.

Дзеці з горада эвакуіраваны.

З чалавекам, чые каардынаты мне далі і сказалі, што ён дапаможа, падкажа з кім сустрэцца і на што паглядзець, мы сустрэліся, як і дамовіліся, — каля мэблевай крамы. Малады мясцовы дэпутат Максім Вішнеўскі падышоў з прыяцелем такіх жа вялікіх, як і сам, памераў, і таксама ў шортах. Спачатку папрасіў паказаць пасведчанне:

— А то, ведаеце, панаедуць з Украіны. Уяўляеце, што панапісваюць?

Праверыўшы дакументы, Максім працягнуў:

— Ну, што толку, што ў мяне дома ўсе вокны зачыненыя? Посуд адмыўся, так. Але і на ім сляды засталіся... Жалеза гэтая дрэнь жарэ, а з намі што, усё ў парадку?

Дастаў тэлефон, паказаў здымкі ўласнай кухні: храмаваныя рондалі, нажы, відэльцы — усе бура-аранжавага колеру. Падобнымі экзатычнымі кадрамі, як я разумею, забітыя тэлефоны ўсіх мясцовых.

— У ліпені пачынаць трэба было біць трывогу. Ужо тады на машыну пыл нейкі ліпкі клаўся. Не звярнуў увагі, сцёр і забыўся думаць... Да самага пачатка верасня ніхто нічога афіцыйна не казаў. Я, ва ўсякім разе, не чуў. Да самага пачатак верасня — калі горад ужо цалкам рэальна задыхаўся, і лісце на дрэвах не проста пожухла і апала, як у лістападзе, а пачарнела і згарнулася ў трубачкі.

Чацвёртага верасня было прынята рашэнне вывезці з горада дзяцей. На зборы далі дзве гадзіны. Школы і дзіцячыя сады зачыніліся. Дзяцей разам з настаўнікамі і бацькамі самых маленькіх размясцілі ў санаторыях курортнага Крыму, якія ўжо рыхтаваліся да кансервацыі на зіму.

Прывяду доўгую цытату з матэрыялу крымскага калегі, каб вы зразумелі, наколькі сорамна было ў гэтай камандзіроўцы прызнавацца, што ты — журналіст.

"Ну, якія ж малыя без свавольства! Збянтэжыць іх не можа нават камера. Залівісты смех, вось яно сучаснаснае дзіцячае шчасце — канікулы працягваюцца!
Зараз рабяты адпачываюць пасля ўчорашняга доўгага пераезду. Другаклашка Вераніка збіралася ў санаторый хутка, але грунтоўна. Цэлая торба рэчаў — летніх і цяплей, ды яшчэ і заплечнік з цацкамі. Спатрэбілася аж некалькі палічак!
Школьнікі пакуль адаптуюцца, прывыкаюць да новага месца і свежага марскога паветра. Знаёмяцца са сваімі аднакласнікамі крыху бліжэй. І ўяўляюць, што іх чакае ў бліжэйшыя дні. Толькі вось па мамам і татам ужо крышку сумуюць.
Усё для размяшчэння дзяцей у санаторыі "Дружба" падрыхтавалі літаральна за лічаныя гадзіны. Установа — сезонная, яе ўжо планавалі закрываць.
Асаблівую ўвагу надаюць харчаванню. Ядуць рабяты 5 разоў на дзень. Прычым — за абедзве шчакі. Апетыт — як належыць! Ды і рыхтуюць тут па правераным многімі пакаленнямі рэцэптах.
Наперадзе ў дзяцей запланавана шмат актыўнасцей — заняткі спортам, творчыя імпрэзы, адпачынак на пляжы.
Вольга Палянская заканчвае запаўняць неабходныя дакументы. Яна прыехала з дзецьмі сёння раніцай. Старэйшае яе дзіця — аўтыст. Так што карысць для сям'і двайная — мама з дачкой адпачнуць, а сын яшчэ і пройдзе тут неабходнае лячэнне.
Усяго ў Еўпаторыі прымаюць дзяцей чатыры санаторыі. Хуткія рашэнні і якасць абслугоўвання — усё гэта вынік каманднай працы аператыўнага штаба, кіраўніцтва ўстаноў і мясцовых улад.
Рабяты працягваюць прыязджаць у дзіцячую здраўніцу Крыма з Армянска. Месцаў, гарантуюць, хопіць усім. А галоўнае — чыстага паветра".

Выпаленыя градкі

Цімафей абазнаўся, прыняў мяне за знаёмага, спыніў машыну, махае здалёк рукой, давай падвязу, маўляў, а памылку зразумеў, — ўсё роўна, кажа, сядай. А я і рады — аўтобуса ад Перакопа да Армянска яшчэ сорак хвілін чакаць.

Ехаць з Цімафеем адно задавальненне. Маўленне ён перамяжоўвае з энергічным вясёлым матам, або, можна сказаць, вясёлы энергічны мат перамяжоўвае маўленне. Кліча адвячоркам заходзіць, абяцае напаіць смачнай кавай. Калі даведаўся, што — журналіст, ці не ты, пытае, ўчора да майго дома цыстэрну з вадой прыгнаў і на камеру здымаў? Рагоча. Не я, кажу, не. А адмылі нешта? Ды не мылі яны нічога, трэба было ім зняць, што ёсць цыстэрна, знялі на камеру і з'ехалі.

Усе крымскія СМІ, кампенсуючы зацягнутае маўчанне аб тутэйшых падзеях, другі дзень наперабой апісваюць, як у Перакопе вуліцы паліваюць вадой і здзяйсняюць падамавы абыход з аглядам прысядзібных участкаў. Абыдзеных і агледжаных я ў Перакопе так і не сустрэў, а тыя, каго тут сустракаў, над бадзёрымі афіцыйнымі паведамленнямі пасмейваюцца, хутчэй, нават дабрадушна.

Што там яны хочуць агледзець на выпаленых хіміяй градках? Усе загінула ў гэтым годзе на гародах у Перакопе — ад кабачкоў да вінаграда.

Хоць аб'ектыўнасці дзеля трэба сказаць, што рукі апускаюцца не ва ўсіх. Напрыклад, мне распавядалі пра чалавека, які адважна змагаецца з бядой і перамагае яе.

—Сусед у мяне віно давіць. Дык ён перад гэтым вінаград чатыры разы мые. І соду дадае.

Але асабіста я чарку з гэтым віном пад тост "Будзь здароў!" падняць бы ўсё ж такі не наважыўся. Хоць афіцыйна распаўсюджаная "памятка" і рэкамендуе гародніну-садавіну прамываць перад ужываннем чыстай прэснай вадой (нават без соды). І ўсё, маўляў, будзе нармальна.

Пры гэтым рэчыва, якое багата выпала на Армянск і яго наваколле, чамусьці стараюцца не называць. Пару раз сказалі скорагаворкай: сярністы ангідрыд, але і не вельмі настойваюць, у менш афіцыйных аб'явах, што расклейвалі па сценах, працягваюць асцярожнічаць: невядомае рэчыва. Невядомае!

"У сувязі з выкідам у атмасферу невядомых рэчываў, просьба перавесці жывёл на закрыты рэжым утрымання, спыніць іх свабодны выпас. Корм для жывёл выкарыстоўваць той, які не падвергнуўся ўздзеянню невядомых рэчываў. Пазбягаць набываць прадукцыю ў месцах стыхійнага гандлю. Пры першых прыкметах нядужання жывёл неадкладна звяртацца ў ветэрынарны лячэбна-прафілактычны цэнтр…"

Кароткае адступленне

Што ж да сярністага ангідрыду — дыяксіду серы (SO2), то гэта — бясколерны газ з рэзкім характэрным пахам (пах гарэлых запалак). Добра раствараецца ў арганічных растваральніках і вадзе: у адным літры вады пры пакаёвай тэмпературы раствараецца да сарака літраў газу. Утвораны водны раствор — сярністая кіслата. Сярністы ангідрыд звадкоўваюцца пры тэмпературы -10 ° С, дубянее пры тэмпературы -75 °С. Газ больш цяжкі за паветра прыкладна ў 2,2 разы. Злучэнне ўстойлівае, здольнае заражаць мясцовасць на працяглы час.

Перавозяць сярністы ангідрыд у звадкаваным стане пад ціскам у сталёвых балонах шэрага колеру.

Сярністы ангідрыд выклікае паражэнне дыхальных шляхоў. Перыяд схаванага дзеянні адсутнічае. Першыя сімптомы паражэння — непрыемны горкі прысмак у роце, боль у горле і хрыпата (пацярпелы можа казаць толькі шэптам). З'яўляецца моцны кашаль, дыханне і глытанне выклікаюць цяжкасці. Газ выклікае пачырваненне скуры і моцны слёзацёк. Пры высокіх канцэнтрацыях магчымыя сур'ёзныя апёкі слізістых абалонак і вачэй. Дыханне пацярпелага пачашчаецца, з'яўляецца задышка. Калі пацярпелы застаецца ў забруджанай зоне, непазбежны смяротны зыход з-за спынення дыхання.

Органы дыхання і вочы абараняюць ад сярністага ангідрыду супрацьгазы, што фільтруюць і ізалююць. З гэтай мэтай могуць выкарыстоўвацца прамысловыя супрацьгазы маркі В, БКФ і іншыя, якія абараняюць ад кіслых газаў. Дастатковы для эвакуацыі з небяспечнай зоны час абароны забяспечваюць і грамадзянскія супрацьгазы ГП-5, ГП-7, а таксама дзіцячыя супрацьгазы. Пры канцэнтрацыі газу 14 000 мг / м3 і вышэй неабходна выкарыстоўваць толькі супрацьгазы, якія ізалююць. Для абароны скурных пакроваў і слізістых абалонак неабходна выкарыстоўваць прагумаваныя касцюмы, гумовыя боты і пальчаткі.

І, дарэчы, пра жывёл. Яшчэ адна размова ў Перакопе:

— Я сёння качку зарэзаў... Схуднелі, моцна схуднелі. Да гэтага рэзаў — два з паловай кілаграмы было, а цяпер і кілаграма няма. А ўнутры — ллёгкія чыстыя, пячонка чыстая, але ў лёгкіх — вада аднекуль…

"Слава Богу! Давайце перахрысцімся…"

— А як з вадой у вас? — пытаюся мясцовага жыхара.

— З вадой нічога. У нас тут лепшая вада Крыма заўсёды была, артэзіянская, адна свідравіна, якая на тэрыторыі Украіны засталася, дык там вада была асабліва цудоўная. Я табе раскажу... У мяне жонка ў 96-м нарадзіла, і тут жа — апендыцыт, пасля аперацыі малако прапала, трэба сумесямі карміць, а разводзім вадой з бутэлек — усё адразу кісне... І пераязджаем як раз у Армянск, я вады з крана набраў, усё нармальна... Цяпер, праўда, гэтай вады няма…

Дык вось — пра ваду.

Напярэдадні свайго прыезду ў Армянск, у сімферопальскай гасцініцы, я глядзеў па тэлевізары прамую трансляцыю з паседжання толькі што створанага рэспубліканскага аператыўнага штаба з удзелам кіраўніка Крыма Сяргея Аксёнава. У гэты дзень, нарэшце, сышла спякота, прайшоў першы дождж, і міністры, кіраўнікі ведамстваў, па чарзе выкліканыя да мікрафона, рапартавалі, што "сітуацыя пайшла на спад, з пункту гледжання нармалізацыі". Пакуль сітуацыя толькі пагаршалася, яны ніякіх прамых трансляцый чамусьці не ладзілі.

Думаю, (з пункту гледжання нармалізацыі) кожны разумее, што не на такіх мерапрыемствах пад тэлекамеру абмяркоўваюцца і вырашаюцца сапраўды прынцыповыя пытанні, ясная звышзадача — неяк (з моцным, паўтару, спазненнем) супакоіць людзей, а заадно і прадэманстраваць сваё саўдзел у працэсе. Хоць, можа быць, заслугі, скажам, мясцовага Гідрамета ў тым, што змяніўся кірунак ветру, і не такія вялікія, як хацелася б. І мае рацыю Аксёнаў, які, каментуючы выступы падначаленых, увесь час паўтараў: "Ну, дзякуй Богу!", "Дзякуй Богу!", "Дай Бог! Давайце перахрысцімся!". І нават па інэрцыі (пасля выступу памежніка): "Галоўнае, што мяжа на замку. Дзякуй Богу!"

А на што яшчэ спадзявацца? Па сутнасці, больш і няма на каго.

"З Божай дапамогай, такі цуд адбыўся. Сёння ўсе кантрольныя групы, якія былі на замерах, адзначаюць: на раніцу пятніцы выкідаў рэчываў, якія перавышаюць гранічна дапушчальную канцэнтрацыю, у атмасферы горада Армянска няма. Тое ж самае ў сяле Перакоп. Упершыню за час назірання. На 90% — гэта надвор'е. Паніжэнне тэмпературы, моцныя ападкі практычна на сённяшні дзень нейтралізавалі сітуацыю. Сёння горад Армянск вярнуўся ў свой натуральны фон…"

"Натуральны фон", між іншым, у Армянску перавышае гранічна дапушчальную канцэнтрацыю ўсякай хімічнай дрэні ў два разы. Вясной 2012 года Армянск быў нават прызнаны самым забруджаным горадам Крыма.

Тыдзень таму ГДК, па афіцыйных дадзеных, была перавышаная ў восем разоў.

Завод "Крымскі тытан" (на якім працуе кожны пяты жыхар Армянска) з моманту свайго пуску скідаў адходы ў кіслотанакапляльнік — водны рэзервуар плошчай 41 квадратны кіламетр (для параўнання — плошча Армянска амаль у тры разы меншая). Для яго бесперабойнага функцыянавання неабходны прыток прэснай вады, які забяспечваў Паўночнакрымскі канал. Але ў 2014 годзе Украіна перакрыла падачу на паўвостраў дняпроўскай вады. І замены ёй да гэтага часу не знайшлі. А аб'ём назапашвальніка, на хвілінку, 30 мільёнаў кубічных метраў, без сталай падпіткі ён перасыхае. І тое, што зараз адбылося, было наканаванае безумоўна. Хімадыходы вырваліся ў атмасферу, ім проста больш няма куды было дзявацца. Нічога іншага адбыцца не магло.

І ў паседжанні аператыўнага штаба ўдзельнічалі ў большасці сваёй менавіта тыя людзі, якія чатыры гады не заўважалі таго, што Паўночнакрымскага канала даўно няма, у той час як заўважыць гэта было іх прамым службовым абавязкам.

Зараз завод спынены, яго печы задзьмуты. Паўтараю, не чатыры гады таму, а — зараз.

Гэта азначае, што яшчэ больш пагаршаць сітуацыю завод больш не зможа, і гэта, вядома, добра. Але ўся ўжо назапашаная хімія будзе выпарацца і далей, прычым усе мацней і мацней. Хоць у ходзе паседжання аператыўнага штаба Аксёнаў і забараніў ужываць само слова "кіслотанакапляльнік". Гэта павінен быць "нармальны вадаём", заявіў ён.

Узнікла ідэя: пракласці 10-кіламетровую трубу і перакінуць марскую ваду ў будучы "нармальны вадаём" з Каркінітскага заліва. Але на шляху рэалізацыі гэтай ідэі ёсць некалькі перашкод. Напрыклад, невядома, як павядзе сябе атрыманы салянай раствор? Ці не створыць ён праблем, у параўнанні з якімі сённяшнія здадуцца дзіцячымі цацкамі? Улады Крыма разлічваюць на хуткі адказ навукі, але які ён будзе? Мае знаёмыя хімікі, з якімі я паспрабаваў пракансультавацца, у магчымасці праекта сумняюцца…

Астатняе — дробязі

"Тэхнічнае рашэнне — каля дзесяці кіламетраў чыгуннай трубы, мы ўжо прагаварылі, прадпрыемства ў Яраслаўлі ёсць, яно гатова да трохсот метраў трубы на тыдзень выпускаць. Гэта кіеўскі рэжым можа і далей сваіх жыхароў цкаваць, лёс сваіх жыхароў яго не цікавіць, так што наўрад ці здаровы сэнс прымусіць яго падаць ваду, каб засцерагчы сябе, таму будзем гэта рабіць самі", — кажа сваім паплечнікам Аксёнаў.

Справа ў тым, што вецер змяніўся, падзьмуў ў бок Украіны, так што на поўдні Херсонскай вобласці дзяцей эвакуююць — таксама.

Еду ў Перакоп у перапоўненым мікрааўтобусе. Мужыкоў, акрамя мяне, два чалавекі, сядзім ціха як мышы, імкнемся не перашкаджаць сур'ёзнаму жаночаму размовы.

Бадзёрая цётка гадоў сямідзесяці вучыць усіх вакол жыццю:

— Як у горле запяршыць або тэмпература паднімецца, адразу ідзі ў бальніцу, запісвайся на прыём.

— Ды не хочуць яны — запісваць. Ды і чым яны дапамогуць? Урачоў няма.

— А ўсё роўна. У фельчара запішыся. Галоўнае, хай адзначаць, што прыходзіла. Інакш потым нічога нікому не дакажаш. Так і будуць казаць, што ніякіх пацярпелых не было.

— Ды не пайду ўсё роўна, чорт з імі з усімі.

— Ну, і чорт з табой, дура.

Дзіўна, яны нават "ўладу" не лаюць. І гэта самае паседжанне аператыўнага штаба, на якім быццам вырашаецца іх лёс, ніхто з маіх суразмоўцаў не глядзеў і не шкадуе аб гэтым.

— Мы ўсё перажылі. І Чарнобыль перажылі, і перабудову, і гэта перажывём…

Паводле інфармацыі кіраўніка адміністрацыі Армянска, за апошнія суткі колькасць зваротаў на гарачую лінію таксама зменшылася ў разы, а ў першы тыдзень іх было да тысячы.

Прадаўшчыца сельскай крамы ў Перакопе, якая прапрацавала, як кажа, 14 гадоў на "Тытане", лічыць, што "ўсім гэтым панікёрам", каб супакоіцца, трэба было лепш у школе хімію вучыць. Яна таксама думае, што ніякай катастрофы не адбылося.

"Вось толькі дзяцей шкада", — нечакана дадае.

І, нарэшце, матэрыялы аб тым, што адбываецца ў Армянску ўпершыню за тры тыдні з'явіліся ў гарадскім тыднёвіку "Паўночная Таўрыда". Свежы нумар газеты адкрываецца "Заявай кіраўніка Рэспублікі Крым": "Жыццю і здароўю грамадзян нічога не пагражае. Падстаў для ўвядзення НС і панікі няма. Усе прадстаўнікі ўлады знаходзяцца на месцы, усе прынятыя меры прымаюцца выключна ў папераджальных мэтах".

Астатнія матэрыялы нумара таксама зараджаюць аптымізмам і рассейваюць шкодныя чуткі, што цыркуляваліся сярод жыхароў горада ўвесь апошні час. "Выкіды ў Армянску не пагражаюць усяму Крыму". "Дзецям Армянска працягнулі летнія канікулы". "Кіраўнік Рэспублікі пагутарыў з жыхарамі Армянска"... Праўда, некаторым дысанансам гучаць паведамленні аб тым, што "СК распачаў крымінальную справу па факце выкіду шкодных рэчываў", і "Важная інфармацыя!" для насельніцтва, якому, у прыватнасці, раяць "абмежаваць знаходжанне на свежым паветры" і "мяняць ватна-марлевую павязку для абароны органаў дыхання кожныя дзве гадзіны". Затое дзіўна да месца прыйшоўся апублікаваны на апошняй старонцы гараскоп з 10 па 16 верасня.

"Авен. Удалы час для працы з інфармацыяй…

Дзева. Зможаце справіцца з любой, нават, на першы погляд, безнадзейнай справай... Імкніцеся менш казаць і больш слухаць…

Вагі. Пачынаць трэба толькі добра прадуманыя і старанна спланаваныя справы…

Скарпіён. Удалы час праводзіць працэдуры, накіраваныя на аздараўленне…"

Ну і гэтак далей.