"Указ аб памілаванні нам зачыталі ў аўтобусе"

Самалёт са зняволенымі ўкраінцамі (і адным крымскім татарынам) прызямліўся ў аэрапорце Барыспаль у суботу 7 верасня пад апладысменты. Упаўнаважаная па правах чалавека Людміла Дзянісава спрабавала неяк згрупаваць сваякоў, якія прыехалі на трох аўтобусах. Родныя ўкраінскіх маракоў расцягнулі ваенна-марскі сцяг, густа распісаны пажаданнямі.

Самалёт яшчэ паркаваўся, калі на поле выходзіў Уладзімір Зяленскі. У кагосьці на руках заплакала дзіця, але гэты плач быў ледзь чуваць з-за гукаў затвораў фотаапаратаў. Па трапе самалёта сталі сыходзіць украінскія маракі, затрыманыя ў лістападзе мінулага года каля берагоў Крыма. Ціснулі руку прэзідэнту, штосьці казалі коратка і адыходзілі да сваякоў, якія паслухмяна сталі за некалькі метраў.

Раптам з натоўпу з крыкам "Тата!" кінуўся хлопчык. Мужчына пабег яму насустрач, прысеў, абняў, і плаціну прарвала: сваякі зняволеных з плачам кінуліся да самалёта.

Плакалі, не саромеючыся, мужчыны вакол Зяленскага. Супрацоўнікі СБУ спрабавалі нейкі час стрымаць натоўп, але потым адышлі.

"Я лічу, што першы этап выкананы. Я павінен пацвердзіць, што я, Уладзімір Зяленскі, як прэзідэнт Украіны, і прэзідэнт РФ Уладзімір Пуцін зрабілі ўсё, што абяцалі, не змяняючы па ходзе нашых дамоўленасцяў, — сказаў Зяленскі прысутным вакол яго журналістам. — Мне здаецца, мы ўсе зрабілі першы крок. Я ўпэўнены, што мы ведаем, што рабіць далей. далей мы будзем набліжацца да часу вяртання ўсіх нашых палонных". Прэзідэнт сказаў коратка і адышоў убок, быццам яго не было.

Разам з ім гэтаксама хутка і непрыкметна адышлі на задні план кіраўнік адміністрацыі Андрэй Богдан, кіраўнік СБУ Іван Баканаў і міністр унутраных спраў Арсен Авакаў, быццам іх і не было.

У гэты час журналісты купкамі абступілі зняволеных. "А вы марак?" — спытаў журналіст аднаго з тэлеканалаў фігуранта справы Сянцова анархіста Аляксандра Кольчанку. Ззаду яго папляскалі па плячы: "Do you speak English?" Кольчанка, які чатыры гады ў зняволенні вывучаў англійскую, разгубіўся і ціха адказаў: "Не". Яму сталі дарыць футболкі з надпісамі Free Sentsov. "Я хоць і насіў яе пяць гадоў, але яна мытая, чыстая!" — смяяўся аператар "Грамадскага ТБ" Багдан Куцепаў. Свабодныя ўжо палітзэкі фатаграфаваліся з сябрамі, журналістамі, людзьмі, якіх раней не ведалі, але для якіх паспелі стаць сябрамі.

Не час лячыцца

Маракоў пасадзілі ў некалькі аўтобусаў, разам са сваякамі іх адвезлі ў ваенны шпіталь. Астатнія на аўтобусах паехалі ў клініку "Феафанія". Эдэм Бекіраў — крымскі татарын, які абвінавачваўся ў незаконным абароце выбухоўкі і суд над якім яшчэ нават не пачаўся ў Сімферопалі, спусціўся на мыліцах па трапе, яго павезлі на хуткай.

З самалёта вывелі пад рукі Станіслава Клыха, асуджанага Вярхоўным Судом Чачні па абвінавачанні ва ўдзеле ў вайне на баку гэтай рэспублікі. Ад катаванняў электрычнасцю, сляды якіх засталіся ў яго назаўжды, ён страціў розум. "Яму стала кепска ў аўтобусе па дарозе ў аэрапорт. Ты бачыў гэта ў судзе, — расказаў Мікалай Карпюк, асуджаны разам з Клыхам, адзін з лідараў нацыяналістычнай партыі УНА-УНСА (забароненая ў Расіі. — Рэд.). — Потым з ім працавалі медыкі". Клыха вывелі і адразу пасадзілі ў хуткую.

Сваю маці ён пазнаў не адразу

Каля варот тэрмінала "В" аэрапорта стаяў адвакат Мікалай Полазаў, які каардынаваў абарону ўкраінскіх маракоў. "Следства задаволіла хадайніцтва ўпаўнаважанай па правах чалавека Людмілы Дзянісавай аб асабістым паручыцельстве", — тлумачыў адвакат. Сюды ж прыехала Надзея Саўчанка з сястрой Верай. Судовы працэс па яе справе (абвінавачваецца ў падрыхтоўцы тэракта ў будынку Вярхоўнай Рады) ніяк не пачнецца, першае пасяджэнне адкладалася ўжо некалькі разоў.

Былыя вязні і іх сваякі расселіся па аўтобусах і паехалі ў суправаджэнні картэжу з паліцыі і машын з журналістамі. У бальніцы ўсіх паклалі на абследаванне, узялі аналізы. "Я ўвогуле не буду сёння заставацца: у мяне ноччу і сястра, і маці з'язджаюць, — сказаў Уладзімір Балух, крымчанін, які адмовіўся ад расійскага грамадзянства і публічна дэманстраваў сваю праўкраінскую пазіцыю. Пры ператрусе (трэцім па ліку) у яго на гарышчы знайшлі выбухоўку. — Я пайду зараз з роднымі, а потым буду лячыцца". Пасля прысуду Балух трымаў галадоўку больш за 200 дзён.

Сянцоў таксама ў бальніцы надоўга не затрымаўся. Па яго прыехалі актывісты "Аўтамайдана", з якімі ён працаваў разам падчас Рэвалюцыі годнасці, і павезлі вячэраць. Пытацца дазволу дактароў Сянцоў нават не падумаў. Яго дачка не адыходзіла ні на крок. "Давай табе WhatsApp усталюем на тэлефон", — сябры спрабуюць узяць тэлефон на зарадку, але ён не можа аддаць — яму тэлефануюць і тэлефануюць.

"Я прыкладу ўсе намаганні, каб дапамагчы людзям, якія засталіся за сценамі СІЗА, у лагерах — усё, што магчыма, буду рабіць для хутчэйшага іх вызвалення", — Эдэм Бекіраў таксама не застаўся ў бальніцы ў гэты вечар: паехаў на тэлеканал ATR. Крымскататарскі тэлеканал вымушаны быў перабрацца ў Кіеў пасля таго, як ФСБ некалькі разоў рабіла ператрусы ў Сімферопальскім офісе. Да ночы ён вярнуўся ў клініку, і дактары заняліся яго сэрцам, якое не вытрымала напружання дня.

"Падпішыце прызнанне віны"

"Я б хацеў паглядзець "Сімпсанаў", павандраваць, хацеў бы пабываць у Чэхіі, Грэцыі", — Аляксандр Кольчанка збянтэжана ўсміхаўся і расказваў, як яго спрабавалі падманам прымусіць напісаць прашэнне аб памілаванні.

"Я здагадваўся, што будзе абмен. Мяне выклікалі да операў, сказалі, што прыехаў адвакат, але, вядома, ніякага адваката не было. Я спусціўся, выйшаў з будынка, там ужо стаяць мае баулы з рэчамі. Мне сказалі, што я еду на суд. Зразумела было, што не. Але я думаў, што альбо ў іншы лагер, альбо на абмен. Спачатку даехаў да СІЗА. Там прабыў вечар, адтуль самалётам у Маскву... Калі прыехаў, мяне завялі ў кабінет, зайшоў супрацоўнік... Сказаў мне: "Вы, напэўна, уяўляеце, навошта вы сюды прыехалі".

Дастае папку з паперкамі і кажа: "Вось узор, пішыце". Я чытаю — там прашэнне аб памілаванні: "Я, такі і такі, прызнаю сваю віну". Я кажу: "Я нічога не буду пісаць". Ён: "Вы хочаце вярнуцца назад?" — "Мне ўсё роўна".

"Ён:" Добра, вы ўжо напісалі". І ўсё, і пайшоў. Перад адыходам прапануе: "Пакажыце свой роспіс". Ён на мяне глядзіць, як на ідыёта. Я на яго таксама. Я адмовіўся".

У "Лефортаве" ўкраінскіх зняволеных цалкам ізалявалі, інфармацыі пра будучы абмен, перамовы не было ніякай. "Да мяне прыйшоў палкоўнік і кажа: падпішы паперку ​​пра тое, што не хочаш бачыцца з адвакатамі, — расказаў Мікалай Карпюк. — Не стварай праблем, вы паедзеце, але не апошнія ж на абмен. Я падпісаў". Пакуль зняволеныя былі ў СІЗА, да іх ні разу не пусцілі адваката і членаў ГНК.

"Указ аб памілаванні нам зачыталі ўжо ў аўтобусе па дарозе ў аэрапорт", — расказаў Кольчанка. Бекіраў быў вызвалены Цэнтральным раённым судом Сімферопаля пад абавязацельства аб яўцы, яго судовы працэс яшчэ не пачаўся. Адразу пасля вызвалення яго вывезлі на самалёце ў Маскву, дзе трымалі да абмену. Пасяджэнне суда 6 верасня адбылося без яго, усе ўдзельнікі працэсу разумелі, што адбываецца, але вырашылі зрабіць выгляд, што не ведаюць, дзе Бекіраў, яму быў абвешчаны прывод. Што будзе, калі 13-га ён не з'явіцца на чарговае пасяджэнне, невядома.

Тое ж самае датычыцца 24 маракоў і вайскоўцаў: іх адпусцілі пад паручыцельства Людмілы Дзянісавай, але дамоўленасцяў, што рабіць з іх крымінальнай справай, няма. Пры гэтым Расія выканала рашэнне міжнароднага суда аб вяртанні маракоў дэ-факта, але не дэ-юрэ. Тое ж датычыцца і Бекірава, якога ЕСПЧ пастанавіў тэрмінова перавесці з ізалятара ў грамадзянскую клініку.

Эдэм Бекіраў — адзіны крымскі татарын у спісе вызваленых. Акрамя яго ў зняволенні, якое ўкраінскі бок называе палітычна матываваным, знаходзяцца больш за 80 мусульман з Крыма. Але акрамя іх на абмен не трапілі і ўкраінцы. Фігурант справы Сянцова Аляксей Чырній — у калоніі ў Растоўскай вобласці. "Ён апошні час правёў у ШІЗА ў поўнай інфармацыйнай ізаляцыі, ён нават не ведаў, што рыхтуецца абмен", — расказаў украінскі консул, які наведаў яго за некалькі дзён да вяртання іншых зняволеных. На волі апынуўся Яўген Панаў, асуджаны па абвінавачанні ў падрыхтоўцы дыверсій у Крыме. Але працягвае заставацца ў зняволенні яшчэ адзін фігурант гэтай жа самай акцыі — Андрэй Захцей. Растлумачыць, хто і як складаў спіс, ніхто не патурбаваўся.

У Расію вярнуліся не ўсё?

Расійскі спіс аказаўся яшчэ больш засакрэчаны. Увечары пасля абмену былы ваенны пракурор Анатоль Маціяс пералічыў на сваёй старонцы ў "Фэйсбуку" 13 чалавек, якімі займалася яго ведамства і якія адправіліся ў Расію. Астатнія, паводле яго слоў, — фігуранты спраў, ініцыяваных грамадзянскай пракуратурай.

Некалькі дзён перад абменам абмяркоўваўся лёс сведкі па справе аб збітым малайзійскім "Боінгу" Уладзіміра Цемаха. Ва Украіне яго вінавацяць ва ўдзеле ў тэракце за напад на ўкраінскі блокпост на Данбасе, але ў галандскіх следчых да яго пытанні і па падзеях авіякатастрофы 2014 года. Шмат хто ва Украіне выказваўся пра тое, што аддаваць яго Расіі — парушаць міжнародныя абавязацельствы перад следствам.

Быў апублікаваны ліст за аўтарствам галандскай пракуратуры з просьбай не вызваляць Цемаха да яго допыту.

Сапраўднасць ліста ніхто не пацвердзіў, але за дзень да абмену з'явіўся ліст з аналагічнай просьбай, падпісаны некалькімі еўрадэпутатамі. "Цемах? А хто гэта?" — здзівіўся Кольчанка, калі яго спыталі, ці не перажывае ён, якім коштам Украіне далося вызваленне палітзняволеных. Ужо на ўзлётным полі Уладзімір Зяленскі нечакана заявіў, што галандцы паспелі дапытаць Цемаха перад тым, як ён адбыў у Расію, чым паставіў кропку ў спрэчцы апошніх дзён.

Нягледзячы на ​​тое, што абмен анансаваўся ў фармаце 35 на 35, украінскае выданне "Ґрати" высветліла, што некалькі чалавек з расійскага спіса засталіся ва Украіне. Ваенны медык з Крыма Тарас Сынычак, які абвінавачваецца ў дзяржаўнай здрадзе і дэзерцірстве, адмовіўся ўдзельнічаць у абмене і знаходзіцца пад хатнім арыштам у Івана-Франкоўску. Калі яму прапанавалі адправіцца ў Расію, ён заявіў, што з'яўляецца ўкраінскім грамадзянінам і нікуды з'язджаць не збіраецца.

Калі ў Барыспалі родныя з плачам абдымалі сваіх вызваленых, а мама Клыха нечакана пацалавала Уладзіміра Зяленскага, ва Унукаве прызямліўся самалёт з расіянамі і ўкраінцамі з расійскага спіса на вызваленне.

Іх сустрэла здымачная група "России сегодня" з Дзмітрыем Кісялёвым. Пытанні задавалі толькі кіраўніку РІА Навіны Украіна Кірылу Вышынскаму, якога, як і Бекірава, адпусцілі пад абавязацельства аб яўцы. Спіса вызваленых па просьбе Расіі няма да гэтага часу.

Антон Наўмлюк, карэспандэнт выдання "Ґрати", спецыяльна для "Новой газеты"