“Эксгумацыя — не найлепшы варыянт”: як палякі шануюць памяць ахвяр гета

13/03/2019 - 09:59

Пры канцы студзеня ў цэнтры Брэста на будпляцоўцы элітнага квартала рабочыя знайшлі чалавечыя косці. Неўзабаве высветлілася, што будаўніцтва вядзецца на месцы, дзе падчас Другой сусветнай вайны фашысты арганізавалі яўрэйскае гета.

У катлаване пачаліся раскопкі. Па звестках супрацоўніцы Брэсцкага гарвыканкама Алы Кондак, штодня на паверхню паднімаюцца астанкі сарака чалавек. Агулам на месцы былога гета можа быць пахавана больш за тысячу яўрэяў.

Як мусіць адбывацца эксгумацыя, каб не парушыць рэлігійныя нормы іўдаістаў? Ці можна працягваць будаўніцтва? Якімі ўвогуле звесткамі пра Брэсцкае гета валодаюць гісторыкі? Еўрарадыё звярнулася з гэтымі пытаннямі да гісторыка Артура Маркоўскага з Музея гісторыі польскіх яўрэяў POLIN.

Еўрарадыё: Як мусіць выглядаць эксгумацыя, каб не парушыць яўрэйскія рэлігійныя пачуцці і каб не знішчыць гістарычныя артэфакты?

Артур Маркоўскі: Гэта важнае пытанне, якое тычыцца не толькі метадаў даследавання. Тут закранутыя і пытанні іўдаізму, паводле якога эксгумацыю яўрэйскіх пахаванняў можна праводзіць толькі ў двух выпадках — калі гэта перанос астанкаў у Іерусалім, дзе марыць быць пахаваны кожны яўрэй, ці перад паводкай, якая можа знішчыць пахаванні.

Такімі пытаннямі займаецца Сусветная камісія ў Лондане. У іх свой падыход. Напрыклад, астанкі нельга пераводзіць без нагляду рабіна. У Польшчы ёсць рабін Майкель Шудрых (Michael Schudrich) — сябра Сусветнай камісіі, якая займаецца пытаннямі могілак і пахаванняў яўрэяў. Я перакананы, што ў такіх сітуацыях можна знайсці выйсце, толькі трэба размаўляць.

Еўрарадыё: Хто мусіць паклапаціцца пра гэта, яўрэйская грамада ў Брэсце ці мясцовыя ўлады?

Артур Маркоўскі: Той, хто прымае рашэнні і займаецца гэтым будаўніцтвам. Можа і яўрэйская грамада, але да рабіна могуць звяртацца не толькі яўрэі. Важна, каб такія дзеянні не вяліся ў абыход яўрэйскай грамады. І кожная сітуацыя індывідуальная.

Еўрарадыё: У Брэсце эксгумацыю праводзяць вайскоўцы. Гэта нармальна?

Артур Маркоўскі: Паўтару, што эксгумацыя ў такіх выпадках не найлепшы
варыянт. Для яўрэяў важна, каб астанкі не былі кранутыя, і варта падысці да пытання, улічваючы інтарэсы яўрэйскага боку. Гісторыкі сапраўды могуць шмат зафіксаваць і адкрыць падчас такіх раскопак, але ў той жа Польшчы, калі яўрэйская грамада не дае згоды на раскопкі, гісторыкі іх не праводзяць, ці шукаюць і выкарыстоўваюць метадалогію, якая не парушае рэлігійных канонаў.

Безумоўна, гісторыкі мусяць прысутнічаць, бо па гісторыі Брэсцкага гета мала інфармацыі, і шкада будзе згубіць новыя крыніцы. Але я хачу падкрэсліць, што павінны прысутнічаць тры бакі: прадстаўнікі яўрэйскай грамады, навукоўцы і ўласнікі тэрыторыі. Але перад самой працай трэба высветліць, што мы робім і да якіх межаў можам прасунуцца. Сітуацыя, калі салдаты без ніякай метадалогіі робяць эксгумацыю, вядома, недапушчальная. Губляецца і важны для яўрэйскай грамады рэлігійны кантэкст, і навуковыя магчымасці.

Еўрарадыё: Ці шмат гістарычных крыніц захавалася пра Брэсцкае гета?

Артур Маркоўскі: Пытанне Брэсцкага гета ўзнікае адразу пасля нападу Германіі на Савецкі Саюз у 1941 годзе. Лічыцца, што ў першыя дні пяць тысяч яўрэяў загінула пад бомбамі, а таксама ў выніку антыяўрэйскіх рашэнняў, прынятых у Германіі ў 1930-я. Вялікае і малое гета ў Брэсце з’явіліся ўлетку 1941 года. Мы не шмат ведаем пра іх гісторыю, але варта падкрэсліць спробы супраціву яго вязняў. Калі казаць пра статыстыку, то каля 20-25 тысяч людзей былі тут зняволенымі. Большасць вязняў увосень 1942 года была расстраляная, а частка тых, хто спрабаваў супраціўляцца, здолелі сысці ў партызанскі рух.

Што цікава, Брэсцкае гета — не самае малое, але пра яго дагэтуль няма шырокіх навуковых даследаванняў. Адна з прычын — тое, што не захаваўся тайны архіў гета, як у Варшаве ці Беластоку.

Еўрарадыё: У Брэсце існуе мемарыяльны комплекс Брэсцкая крэпасць-герой, дзе сакралізуецца гісторыя Вялікай Айчыннай вайны. Ці варта стварыць адмысловы музей ці экспазіцыю, прысвечаную Брэсцкаму гета? Гэта ж таксама старонка Другой сусветнай вайны.

Артур Маркоўскі: Брэсцкая крэпасць мае шырокую вядомасць і стала прыкладам прэзентацыі вайсковай гісторыі, таму я не ўпэўнены, што варта нешта падобнае рабіць у межах самой крэпасці. Але можна ўзяць прыклад з Варшавы. Вядома, тут складана параўноўваць, бо Варшаўскае гета — самае вялікае ў акупаванай нацыстамі Еўропе. Дык вось, межы Варшаўскага гета пазначаныя ў сучаснай гарадской прасторы. Гэта нікому не перашкаджае, але візуальна сведчыць пра маштабы трагедыі і захоўвае гістарычную памяць.