"Не будзе Валеры, ці будзем мы?" У родным горадзе моляцца за здароўе галавы УСУ

Якімі былі школьныя гады галоўнакамандуючага УСУ Валерыя Залужнага? Як яго называлі і да гэтага часу завуць аднакласнікі? Куды ён уцякаў з пар у тэхнікуме? Ці любілі яго дзяўчаты? Хто прадказаў, што Залужны стане генералам? І які ён на самой справе? Ці адпавядае вобразу, які мы ўсе так любім?

Пра гэта даведалася hromadske, наведаўшы Звягель Жытомірскай вобласці, дзе нарадзіўся і жыў да 19 гадоў Валерый Залужны, якому ў гэтым годзе споўніцца 50.
 

З бацькам ваенным у горадзе ваенных марыш толькі пра адно — стаць ваенным

Сваю старажытную назву — Звягель — 55-тысячны горад вярнуў ўсяго тры месяцы таму. Мясцовыя яшчэ не прывыклі і называюць яго па-старому: Наваград-Валынскі. Ён вядомы як радзіма Лесі Украінкі. А цяпер — і Валерыя Залужнага.

Тут шмат вайсковых частак, таму так і кажуць: "горад ваенных". З кім не загаворыш, абавязкова ў сям'і сын, зяць, сват — ваенны. Ёсць нават цэлыя дынастыі. Вось і ў Залужнага — бацька афіцэр.

З 11 гарадскіх школ бацькі выбралі для сына "дзевятую". Не элітную, для дзяцей ваенных, дзе навучанне было на рускай. А самую звычайную школу для дзяцей рабочых і чыгуначнікаў. У раёне, дзе яны жылі, паміж машынабудаўнічым заводам і вакзалам. Там працавала касіркай мама Валерыя.

1 верасня 1980-га. Маленькі хлопчык з вялікім букетам, як тады казалі, упершыню пераступіў парог школы. Будучы генерал не хлюпаў носам, трымаючы маму за руку. Гэта добра памятае і зараз яго настаўніца малодшых класаў, 79-гадовая Таццяна Шавульская. Размова з ёй адбываецца ў кабінеце геаграфіі ўжо не школы №9, а гімназіі. Савецкае памяшканне асучаснілі па магчымасці — новыя вокны і жалюзі, ёсць стэнд з партрэтамі 11 герояў, якія вучыліся тут і загінулі на вайне, фотавыстава з Майдана аднаго з выпускнікоў. Невялікая рухавая жанчына з модным ліловым колерам валасоў садзіцца за парту на цяжкое сто разоў фарбаванае-перафарбаванае крэсла. З задавальненнем расказвае:

"Мы жылі на адной вуліцы, таму Валера мяне ведаў і ісці ў школу не баяўся. Хоць некаторыя дзеці плакалі, вядома. Адразу сказаў: "Хачу сесці за другую парту ў сярэднім шэрагу".

Маленькі Залужны ўжо ведаў літары, хутка навучыўся чытаць і па тэхніцы чытання быў "малайчына". Таццяна Рыгораўна называе яго рысу характару, якую потым будуць паўтараць усе нашы суразмоўцы: "Спакойны".

"Вельмі адказны, калі трэба рэферат — ён не зацягвае, не забывае. Заўсёды першы: "Можна я буду дзяжурыць?" А гэта і дошку выцерці, і тэпцікі роўна выставіць: яны пераабуваліся ў класе. Прыйдзеш да іх дадому: усё па палічках, падручнікі абгорнутыя [у тыя часы школьнікі самі рабілі вокладкі з паперы, часам са шпалераў, — рэд.]. Калі я іх выпусціла, яшчэ 2-3 гады цікавілася ў настаўнікаў сярэдняй школы: "Як там мае? Глядзіце, каб не сапсавалі іх", — Таццяна Рыгораўна актыўна жэстыкулюе. Кажа, яшчэ тады заўважыла, што з Валеры Залужнага будзе толк. Таму што ўпарты. Сказаў: "Буду ваенным" — і ўсё.

"Як я ганарылася, калі мне патэлефанаваў некалькі гадоў таму ўнук: "Бабуля, віншую, Залужны — генерал!".

"Дапамагаў, даручэнні выконваў з гонарам, разважлівы, вучыўся добра, шкодных звычак не было". Ці бывае такое? Бывае, калі расце генерал

Класнай кіраўніцы Вользе Антоненка таксама 79. Жыве яна на ўскраіне, у прыватным сектары. Дабрацца да школы цяпер ёй было б цяжка праз хворыя ногі. Дарогу паказвае Жанна Васяновіч, аднакласніца Залужнага і настаўніца геаграфіі ў гэтай гімназіі. Яна і тады была актывісткай, і цяпер: ведае ўсё пра ўсіх, вязе з сабой альбом з фота, абдымае, цалуе настаўніцу, папраўляе валасы. Саджае бліжэй да вакна ў проста абстаўленым пакоі: канапа, стол, некалькі крэслаў. Вольга Яфімаўна ў пухнатай блакітнай кофце "на выхад" паважна складвае рукі на каленях. Яна дрэнна памятае Залужнага ў школе, прайшло больш за 30 гадоў. Але, разумеючы, што трэба расказаць, прыгатавала цэлую характарыстыку. У самых лепшых традыцыях савецкай школы. Ціхенька чытае з ліста, хвалюючыся, каб усё было правільна. Кажа, што "бацькі выхавалі хлопца вельмі добра, ён дапамагаў таварышам, усе даручэнні выконваў з гонарам, у складаных сітуацыях быў разважлівым, вучыўся добра [у асноўным на "3" і "4" па пяцібальнай сістэме], шкодных звычак не было. І паводзіны былі ўзорныя". Нешта канкрэтнае яна ўспомніць не можа.

Жанна Васяновіч дапамагае, падказвае:

"Валера быў спакойны. Лідарскія якасці ў той час яшчэ не праявіліся. Сярэднячок. Не хуліган і не выдатнік. Успомніць, як адрозніваўся ён, цяжка. Калі шкодзілі, то ўсе. Калі ўцякалі з урока, то разам. Але калі ў паход з начлегам, на экскурсію, спаборніцтвы, то таксама ўсе. Ён і ў футбол гуляў, і на лыжах з хлопцамі ганяў".

На чорна-белых фота з 8 і 9 класа: у Залужнага адкрыты ясны твар, густы кучаравы чуб. На адной з фатаграфій ён, доўгі і худы, трымае школьны сцяг на лінейцы. Тады гэта лічылася за гонар.

"Гэта быў мой лепшы клас, — падключаецца Вольга Яфімаўна. — Ніякіх казусаў. Калі і здаралася штосьці нязначнае, скажам, хтосьці не вывучыў урок, я ішла да іх дадому. А бацькі не прапускалі сходаў. У тыя часы была моцная сувязь бацькоў і школы".

"Вольга Яфімаўна, — дадае вучаніца. — або "Волюшка", як мы яе клічам да гэтага часу, вучыла нас быць добрымі і разумець іншых, адказваць за свае ўчынкі".

Пенсіянерка кажа, што, калі яе вучань стаў генералам, абвясціла пра гэта усім суседзям. "Я радуюся, калі ўсе мае дзеці чагосьці дасягаюць. Сустракаю бацькоў у горадзе, заўсёды спытаю: "Як яны?"

На развітанне вучаніца са смехам абяцае прывезці і ўключыць настаўніцы песню "Залужны круціць дзвіж".

Дзяўчаты празвалі міленька — "Валерчык". Адразу прыляпілася

Вяртаемся ў гімназію. Там у кабінеце дырэктара карта Украіны з бурштыну, падораная генералам на стагоддзе школы. Па дарозе журналісты пытаюцца, ці любілі дзяўчаты юнака Залужнага?

"Ён быў рослы, спартыўны, высокі, кучаравы. Добра стрыжаны. Умеў пажартаваць. Актывіст у зборы лому і макулатуры [у савецкай школе была распаўсюджаная практыка — рэд.]. Аднойчы нас як пераможцаў адправілі ў Ленінград на некалькі дзён [цяперашні Санкт-Пецярбург, Расія, — рэд.]. Ехалі мы ў плацкарце, а на паліцы пад столлю стаяла садавіна ў скрынях, відавочна на продаж. І так пахлі тыя абрыкосы ці персікі, што хлопцы за імі палезлі і ўсім нам дасталі. Аб'еліся, да раніцы жываты балелі".

Яшчэ яна ўзгадвае, што на 23 лютага і 8 сакавіка збіраліся класам у кагосьці на кватэры ці ў доме. Заказвалі торт у кандытарскай і святкавалі з гульнямі і танцамі.

Іншы аднакласнік Сяргей Сцепанюк, які цяпер жыве ў сталіцы, быў лепшым школьным сябрам Валерыя Залужнага. Стэлефаноўваемся з ім:

"Мы вучыліся ў часы піянераў і камсамольцаў. Жыццё актыўнае: гурткі, спартыўныя спаборніцтвы, алімпіяды, мастацкія выступленні. Дома не сядзелі. Я быў сакратаром камсамольскай арганізацыі і, адпаведна, усіх падбіваў на нейкія ідэйныя мерапрыемствы, сходы. Але Валеру гэта не цікавіла. Я нават крыўдзіўся: я ж твой сябар, ёлкі-палкі, памажы. "Не, не пайду". А што тычыцца рэальнай справы, напрыклад дапамогі бабулям [распаўсюджаная ў часы СССР практыка "цімураўцаў", — рэд.], тады "добра". І ішоў дровы заносіць, або ў двары лісце выграбаць, або капаць агарод".

Ужо цяпер мужчына аналізуе паводзіны сябра: яго не вабілі граматы, кубкі, узнагароды. Ён не рваўся на сцэну ці на трыбуну. Калі трэба было, напрыклад, пабыць Дзедам Марозам на ранішніку ў першаклашак, — ну а як жа ж, без пытанняў. Ёсць задача, ён яе сумленна выконваў. Але сам не імкнуўся да публічнасці. На ўсіх фота, нават на сустрэчы аднакласнікаў праз 20 гадоў, Залужны ў заднім шэрагу або за чыімісьці спінамі. Толькі галава відаць.

"Пасля 9-га класа ў нас былі ваенныя зборы. І першая фатаграфія Валеры ў форме, яшчэ савецкай, як раз з тых часоў. Увесь год мы вывучалі ваенную падрыхтоўку ў школе [у Залужнага па гэтым прадмеце стаіць пяцёрка, — рэд.], і гэта было як выпускны. Два тыдні пражылі ў казармах. А потым мы паехалі ў Ленінград. З хлопцаў былі я і Валера. Днём хадзілі па музеях і палацах. І вось аднойчы ўвечары мы наведаліся да дзяўчат. У карты гулялі, размаўлялі, не заўважылі, як наступіла белая ноч. Прыйшлі настаўнікі будзіць, а мы яшчэ не клаліся. Хацелі пакараць дзяўчат, але мы з Валерам узялі віну на сябе. Таму на зваротным шляху нас падзялілі, хлопцаў загналі ў канец цягніка".

На пытанне, ці падабаўся Залужны дзяўчатам, мужчына адказвае:

"Ну, калі яны назвалі яго міленька "Валерчык", то як вы думаеце? Адразу прыляпілася. Да гэтага часу так завем. Я думаю, дзяўчаты ім цікавіліся больш, чым ён імі. Ён да іх ставіўся, як да камсамола", — смяецца.

"У нас ёсць імпульсіўны прэзідэнт. А гэты, у процівагу яму, спакойны"

У машынабудаўнічым тэхнікуме (цяпер палітэхнічны прафесійны каледж) Валерый Залужны вучыўся з 16 да 19 гадоў. Спецыяльнасць гучыць так: "Тэхнічнае абслугоўванне: рамонт сельскагаспадарчага абсталявання". Гэтую адукацыю выкідаюць з афіцыйных біяграфій галоўнакамандуючага, пакідаючы толькі ваеннае. І гэта незаслужана. Бо менавіта ў тэхнікуме ён прайшоў юнацкае сталенне. Прыйшоў са школы з балам 3,9, а скончыў з адзнакай. Тут ён стаў на свой шлях, яму тут падабалася, лічаць выкладчыкі. У архівах захавалася яго асабістая справа, у якой пасведчанне аб 8-гадовай адукацыі, уступная дыктоўка па ўкраінскай мове, напісаная на тройку, залікоўка, у якой ацэнкі ўсё лепшаюць і лепшаюць.

Браніслаў Пякарскі, які выкладаў "жалезнаму генералу" тэхнічную механіку, прыехаў з Жытоміра падзяліцца ўспамінамі. Ён ўсведамляе ўсю адказнасць свайго статусу за навучанне такога студэнта.

Прамы, прыязны і строгі выкладчык таксама падрыхтаваў запісы. Там адзначыў, што Залужнага памятае вельмі добра. "Высокі, ладны, спакойны. Ён хоць і сур'ёзны, але не змрочны, такі жывы. Было прыемна мець зносіны, ён быў чалавек з пачуццём уласнай годнасці. Прадмет ведаў выдатна".

Глядзім фота з выпускнога. Тая ж кучаравая шавялюра, але ўжо вымалёўваецца валявы падбародак. Пенсіянер паказвае пост у Facebook, дзе Залужны пракаментаваў у 2019 фота з ім і былымі калегамі: "Якія цудоўныя людзі". Яму прыемна. Кажа, што сочыць за поспехамі свайго студэнта: "Кім можа ганарыцца выкладчык? Сваімі вучнямі".

Іншы выкладчык — Віктар Махоўскі бачыў Залужнага кожны дзень, хоць і не выкладаў у яго.

"Фізічна падрыхтаваны, ён займаўся гіравым спортам. А людзі такога роду ўраўнаважаныя. У яго быў высокі ўзровень ведаў, настойлівасць. Такія нечага дасягаюць у жыцці".

Паказвае курсавы праект, распрацаваны студэнтам Залужным. Такія працы звычайна захоўваюцца 3-5 гадоў. А гэтай — 31. Пакінулі як узор.

"Доля так судзіла, што ў нас імпульсіўны прэзідэнт. А гэты, у процівагу яму, спакойны. Той публічны, чалавек сцэны. А ў гэтага практычна не знойдзеш інтэрв'ю. Яны дапаўняюць адзін аднаго. І наша краіна ад гэтага толькі выйграе".

"Не ідэальны ён. Бадзяліся, курылі на вуліцы, калі ўцякалі з пар"

У каледжы загадчыкам кацельні працуе сябар і аднагрупнік Залужнага Аляксандр Півавар. Спартыўны, канкрэтны, дзелавы. Уся яго пастава поўная важнасці: вось я ведаю многае, але вам не скажу.

"Чалавек як чалавек. Як усе, — пачынае ён аповед пра сябра. — Адзінае, што вучоба ў Валеры ішла з лета. Ён ніколі нічога не зубрыў, не быў батанікам. Усю групу цягнуў. Калі мы ўчатырох рабілі дыпломны праект, па начах не спалі, ён там тэорыю дыктаваў. Малайчына, добры чалавек", — радасна ўсміхаецца.

У 90-х бывала выключалі ацяпленне, і хлопцы сыходзілі з пар "цягаць жалеза" ў спартзалу. Пасля заняткаў іх запрашалі ў кампанію "на 100 грамаў", але сябры адмахваліся і сыходзілі ў гараж да тэхнікі.

"Ён высокі, 189 см, прыгожы, дзяўчаты любілі. У нас у групе адны хлопцы, так і з суседніх таксама заглядаліся. Адна Іра прама бегала за ім. Ну, ён у тыя часы быў сарамлівы, хоць на дыскатэкі мы хадзілі, было так. Але звычайны ён, не ідэальны. Мы бадзяліся, курылі на вуліцы, калі ўцякалі з пар".

Класным кіраўніком у групе быў Барыс Фёдаравіч Рудэнка, па-студэнцку — Барфет. Жорсткі, дужы мужчына — "не мямля, не соплі, а мужык". Служыў на поўначы і на ўроках палітінфармацыі расказваў вайсковыя байкі. А калі студэнты нешта ўтваралі, не скардзіўся дырэктару, а мог завесці кагосьці ў каморку і "расказаць, як жыць на свеце". Яго паважалі, да яго цягнуўся Залужны, у якога ў тую пару ўжо не было бацькі.

Півавар пацвярджае, што Валерый ўсе гады збіраўся вучыцца на ваеннага. І яго таксама падбіў паступаць у адэскі інстытут Сухапутных войскаў. За паўгода перад гэтым яны дапамагалі рамантаваць "газон" вайскоўцам у адной з гарадскіх частак.

"Там галоўным механікам быў Вячаслаў Кім. Ён прайшоў Афган, палкоўнік у адстаўцы. Ён пастаянна паўтараў, што Валера будзе генералам. Больш нікому такога не казаў".

У Адэсу паехалі, паступілі абодва, але Аляксандр неўзабаве забраў дакументы. Не ягоны шлях.

На трыццаць гадоў пазней: "Вобраз Залужнага створаны на тых рысах, якія ў яго ёсць. Гэта не штучная, не чужая маска"

Ужо ў дарослым узросце аднакласнікі бачаць Залужнага рэдка. Ён усяго некалькі разоў прыязджаў на сустрэчы. Але адзначаў: усё павінна быць па-людску, абавязкова запрашаем настаўнікаў. Таму што без іх гэта не сустрэча, а п'янка. Выклікаў ім таксі.

На адным са святкаванняў, калі зайшоў у форме (быў тады падпалкоўнікам або палкоўнікам), стройны, хоць ужо і не кучаравы, дзяўчаты ахнулі. У адной вырвалася: "Валерчык, наш будучы генерал!"

"Хоць і вырас ён у ваеннай кар'еры, але чалавечыя якасці не змяніліся. Уважлівы, просты. Да кожнага падышоў: "Як ты?” Танцаваў. Алкаголь піў у меру, але калі хлопцы курылі, не выходзіў з імі", — успамінае Жанна Васяновіч.

Дадаўся ў вайбер-групу класа і там быў актыўны да пачатку леташняга ўварвання. Жартаваў, каментаваў фота, віншаваў з днямі нараджэння.

Сяргей Сцепанюк мяркуе, што школа заклала асновы чалавечых каштоўнасцяў у кожнага.

"Валерчык скінуў з сябе кайданы піянерства, камсамольства, калі пайшоў у тэхнікум. Гэта яго тармазіла. Там ён пачаў займацца чымсьці практычным. І пайшоў далей і далей, сваім шляхам.

Тое, што на такой высокай пасадзе ў яго ўсё удаецца, у нас не выклікае сумненняў. З аскепкаў дзіцячых успамінаў ўзнікае ўпэўненасць, што наш Валерчык можа рабіць справу сумленна, спакойна, ціха. Ён не чакае ўзнагарод, як гэта было з граматамі ў школе.

У сакавіку 2022 года мы з сям'ёй засталіся ў Кіеве. І сябры таксама, яны прасілі іх падбадзёрыць. У нейкі момант я зразумеў, што ўсведамленне таго, што нас абараняе менавіта Валерый Залужны, мяне супакойвае".

Півавар і Залужны і цяпер сябруюць. Аляксандр кажа, апошні раз гаманілі па тэлефоне тыдні тры таму. На ваенныя тэмы не размаўляюць. У асноўным: як здароўе, маці, дзеці. Да ўварвання Залужны рэдка бываў у Звягелі — можа, раз на паўгода і тое на дзве гадзіны. Але абавязкова з Аляксандрам і трэцім сябрам, Яўгенам ішлі да Барфета. Там іх чакалі, накрывалі стол. Жартавалі, успаміналі, маглі віна ці шампанскага выпіць, але нічога мацнейшага з часоў студэнцтва не ўжывалі.

"На маю думку, Валера заслужыў сваё званне і пасаду ведамі, у яго чатыры вышэйшыя адукацыі і ўсе з адзнакамі. Ён доўга да гэтага ішоў, хоць і казаў, што праз 25 гадоў службы ўсё кіне. Таму што надакучыла. Але хто ж думаў, што кацапня папрэ? І ўсе яго веды, увесь вопыт цяпер спатрэбіліся. Ён генерал новага пакалення. Спадзяюся, з ім наша армія будзе натаўскай. Я вельмі рады за яго.

Што тычыцца вобраза Залужнага, то ён створаны на тых рысах, якія ў яго ёсць. Гэта не штучная, не чужая маска".

У Аляксандра сын, два зяці і швагер — афіцэры, цяпер ваююць. І прыходзячы ў царкву, ён ставіць свечкі за здароўе ўсіх родных і знаёмых вайскоўцаў. І за Залужнага.

"У 90-я праз пад'езд ад яго жылі наркаманы. І ён ведаў, хто, дзе і чым колецца. Але Бог мілаваў яго, што абышоў гэтыя кампаніі. Можа, рыхтаваў да ўсяго гэтага? Няхай Гасподзь ахоўвае яго. Бо як не будзе Валеры, ці будзем усе мы?"

Аўтар: Наталля Мазіна. Матэрыял створаны пры падтрымцы"Медыясеткі".