Архіпелаг шталаг. Мінск быў зацягнуты лагерамі смерці як павуціннем

Мінск быў зацягнуты лагерамі смерці для ваеннапалонных як павуціннем. Колькасць забітых набліжаецца да ста тысяч, большасць ніколі не будзе апазнаная.

Цяпер на гэтым месцы дзеці гуляюць у лазертаг, а дарослыя — у страйкбол. Выдатныя дэкарацыі для гульні ў вайнушку — ускраіна Мінска, напаўразбураныя даваенныя казармы, склады і боксы. Лепшага месца проста не знайсці. Калі ісці ўпэўнена наперад. І не ўзгадваць пра тое, што тут было раней.

Калісьці тут, у Масюкоўшчыне, быў ваенны гарадок і дысбат № 8. А яшчэ раней, у гады акупацыі, — адзін з самых вялікіх і страшных лагераў ваеннапалонных: шталаг-352.

Шталаг-352 быў створаны ў жніўні 1941 года. Фронт пайшоў на ўсход. Бліцкрыг ў тыя дні яшчэ здаваўся немцам рэальнасцю, ваеннапалонных было ўжо мільёны, і на акупаваных тэрыторыях у спешным парадку пачалося ўладкаванне лагераў.

У Масюкоўшчыне да вайны стаяла кавалерыйская частка, былі пабудаваныя баракі, а побач праходзіла чыгунка. Менавіта па чыгунцы і прывозілі сюды першыя партыі вязняў. Да лістапада 41-га ў шталагу было ўжо 140 тысяч ваеннапалонных. У напаўразбураныя баракі, разлічаныя на 60-70 чалавек, заганялі па 400-500.

Брама Ліпа

Камендантам лагера быў прызначаны маёр Остфельд, а яго намеснікам — капітан Ліп, садыст і сволач. На варотах лагера, праз якія заганялі ваеннапалонных, ён загадаў павесіць таблічку "Ліптор" — "Брама Ліпа".

Менавіта там, за варотамі, пачыналася пекла — зрэшты, не для ўсіх. Многіх расстрэльвалі на месцы — тых, хто крычаў "Жыве савецкая ўлада!" або "Страляйце, гады, я камуніст!". Расстрэльвалі і тых, хто адмаўляўся здымаць савецкую ваенную форму. Астатніх адпраўлялі на афармленне да пісара — таксама палоннага. Акрамя стандартных прозвішча, імя, імя па бацьку, звання, ваеннай і мірнай прафесій, абавязкова запісвалі дзявочае прозвішча маці — выяўлялі яўрэяў. Усе, зразумела, называлі мам Сідарава. І тады хітры капітан Ліп прыдумаў, як іх выкрыць. Аднойчы раніцай усіх ваеннапалонных пачалі партыямі выводзіць на пляц, загадалі зняць штаны. І капітан Ліп ішоў асабіста міма шэрагу, выяўляючы тых, хто быў абрэзаны. Біў кулаком у твар, выплёўваў слова "юдэ". І тут жа страляў.

Словы без літары "р"

Праўда, тыя, хто ў той дзень знаходзіўся ў лазарэце або быў адпраўлены на лесанарыхтоўкі, ацалелі. У тым ліку, Эміль Альперын. У лагеры ён назваўся Дзмітрыем Басманенка. Праверкі капітана Ліпа пазбег. А каб не выдаць сябе выпадкова грасуючым "р", старанна падбіраў словы, у якіх бы не было такога гуку.

Пазней Альперына перавялі ў Бухенвальд. Ён выжыў. Але потым усё жыццё, сам таго не заўважаючы, нават у звычайнай размове старанна падбіраў словы без смяротна небяспечнага "р".

Замест "сколько времени?" казаў "как поздно сейчас?" Замест "напішы адрас" — "напішы, дзе ты жывеш". І так да самай смерці ў 2009 годзе.

Па лагеры капітан Ліп заўсёды хадзіў з бізуном і па дарозе збіваў зняволеных — проста так, для парадку. Калі знясілены чалавек падаў, дабіваў з пісталета. А ў 43-м вырашыў, што лагеру патрэбны тэатр. І сабраў брыгаду з 60 чалавек, якія вечарамі пасля цяжкай працы павінны былі спяваць, танцаваць і паказваць акрабатычныя нумары. Ніхто не адмаўляўся — гэта было лепш, чым расстрэл. Ніякіх моў, акрамя нямецкай, гэты садыст не ведаў. А таму хор ваеннапалонных замест "Спят курганы тёмные" спяваў: "Сквозь ограду смертную, сквозь кольцо колючее в лес бежал из лагеря парень молодой". А палонны Андрэй Мягкоў нават праспяваў на ўвесь голас песню ўласнага сачынення: "Кулаком костлявым, мёртвенно-сухим, трупы шлют проклятья извергам своим".

Эстэты Шталаг 352

 А трупаў было ўсё больш. Расстрэльвалі ў шталагу пастаянна. І вешалі. І забівалі да смерці. І нацкоўвалі на змучаных людзей аўчарак. Нават падстава для расправы ім не была патрэбныая. Тыя, хто выжыў, ўспаміналі, як два ахоўнікі з сабакамі паспрачаліся, які з іх хутчэй загрызе палоннага. І спусцілі кожны свайго сабаку на выпадкова абранага вязня. З азартам лічылі потым секунды.

Тых, хто спрабаваў уцячы, вешалі абавязкова на пляцу — гакамі за падбародак, і тыя паміралі пакутліва і доўга. Ашалелых ад голаду вязняў, якія спрабавалі ўстаць другі раз у чаргу за конаўкай баланды, расстрэльвалі тут жа, у чарзе. А аднойчы па дарозе на лесанарыхтоўкі ахоўнікі выхапілі з рабочай брыгады двух чалавек, прымусілі хутка вырыць яму, а затым стрэлілі ім у патыліцы на краі той ямы. І патлумачылі астатнім: гэтыя двое паплаціліся за тое, што падчас руху калоны выйшлі са строю — нехта з мясцовых жыхароў спрабаваў незаўважна падкінуць ім акраец хлеба.

Сведчанні тых, хто нейкім цудам выжыў у шталагу, якія захоўваюцца ў мінскім музеі гісторыі Вялікай Айчыннай вайны.

У 1942 годзе ў лагеры з'явіўся ўнутраны загад для супрацоўнікаў не фатаграфаваць пакаранні і трупы і не перасылаць фатаграфіі ў Германію, паколькі выявы на гэтых здымках неэстэтычныя. Затое пазней, у сорак трэцім, калі капітан Ліп захацеў гэтай эстэтычнай асалоды і пачаў збіваць канцэртную брыгаду, фатаграфаванне вельмі нават заахвочвалася. Яшчэ б — сярод ваеннапалонных апынуўся саліст ансамбля Маісеева Яўген Дзіянаў! Грэх было не сфатаграфаваць яго ў танцы і не даслаць здымак на радзіму: хай сем'і ведаюць, што іх мужы і бацькі праводзяць час культурна — з канцэртамі, а не з незлічонымі трупамі.

Акрабаты з той артыстычнай брыгады, між іншым, змаглі ўцячы. Падчас працы на лесанарыхтоўках канваіры распалілі вогнішча, каб грэцца, пакуль палонныя працуюць. Некалькі артыстаў наладзілі шоў для канваіраў — пачалі скакаць праз вогнішча, дэманструючы ўсякія складаныя сальта. А потым у скачку падкінулі ў вогнішча мокрую ігліцу.

Паваліў дым, і акрабаты ірванулі ў лес, пакуль канваіры адкашліваліся і цёрлі вочы. Гэта быў сапраўдны бенефіс.

Тыф — саюзнік Гітлера

Калі восенню 41-га, у самым пачатку існавання Шталага-352, расстрэльвалі з меркаванняў мэтазгоднасці — слабых, хворых, тых, хто не трымаецца на нагах, то ў снежні падобныя меркаванні адпалі самі сабой. Можна было ўжо не марнаваць патроны. Лепшым саюзнікам адміністрацыі лагера стаў сыпны тыф. Эпідэмія касіла па некалькі соцень чалавек за дзень.

За доўгую зіму 1941-1942 гадоў у лагеры памерлі 55 тысяч чалавек. Іх вывозілі з лагера і скідвалі ў кар'ер насупраць варот. Жывыя да апошняга хавалі мёртвых, падымаючы іх рукі падчас пераклічак, каб атрымаць за іх пайку. Суседства з мерцвяком апраўданае, калі прыносіць кавалак хлеба і міску баланды.

Менавіта такім у шталагу-352 быў дзённы паёк ваеннапалоннага: 80-100 грамаў эрзац-хлеба і два чарпакі баланды з бульбяных ачысткаў і саломы. Міскі зняволеным не выдавалі — яны выкарыстоўвалі старыя кацялкі, банкі ад кансерваў, знойдзеныя дзесьці чарапкі ад пабітых нямецкіх талерак, уласныя шапкі і пілоткі. Тыя, у каго не было нічога, проста падстаўлялі далоні пад чарпак.

У сорак трэцім ў лагер прывезлі пяць тысяч італьянцаў. Эпідэмія тыфу засталася ў мінулым, але падаспела малярыя. Да моманту вызвалення гэтага шталагу з пяці тысяч італьянцаў у жывых засталіся 98.

А яшчэ зняволеныя перад сном майстравалі цацкі — змеек, пеўнікаў. Асабліва, успамінаў Эміль Альперын, атрымоўваліся пеўнікі:

"На дошцы мацаваліся пяць пеўнікаў, унізе груз гойдаў птушак, і стваралася ўражанне, што яны дзяўбуць. Гэтыя цацкі абменьваліся ў вёсках на ежу, бульбу, махорку. Вечарамі ў кожным бараку базар — усё нешта змянялі. Нават лыжку выкрадзенай у лазарэце мазі Вішнеўскага — на паўпайкі хлеба. Асабліва было цяжка тым, хто паліў. Была такса — чарпак баланды або паўпайкі хлеба за адну цыгарэту".

Праўда, тых, каго лавілі падчас таргоў на лагерным чорным рынку, расстрэльвалі.

Контакты.de

У канцы дзевяностых нямецкі фонд "Кантакты" пачаў пошук тых, хто выжыў. І няхай да таго часу ў жывых не засталося амаль нікога, некалькіх чалавек знайсці ўсё ж удалося. У іх ліку — вязень Шталаг-352 Уладзімір Караваеў. "Кантакты" прасілі яго даслаць ўспаміны. Караваеў, якому было ўжо 85 гадоў, адгукнуўся. Ён успамінаў, як працаваў у кравецкай майстэрні. Яго начальнікам быў маёр Руперт з Франкфурта-на-Майне. Дык вось, маёр распавядаў, што чытаў "Пучкина" і Дастаеўскага, а ваеннапалонны Караваеў ў адказ яму — што чытаў Гётэ і Шылера. Працаваў Караваеў і качагарам, і дворнікам пры камендатуры, а на такой працы немагчыма было абысціся без зносін са сваімі турэмшчыкамі.

"Не ўсе немцы былі катамі-фашыстамі, — пісаў Караваеў. — У кастрычніку 1941 г. канваір па імені Фрыц прыносіў нам кавалачкі хлеба і казаў: "Калі б Гітлер не напаў на вас, то яшчэ, можа быць, пратрымаўся б гады тры. А цяпер яму капут". Іншы салдат казаў: "Па мне, усё роўна, няхай бы Сталін і Гітлер сышліся, і хто каго паб'е, той і будзе начальнік"... У снежні 1941 г. я захварэў: высокая тэмпература, ліхаманка, галаўныя болі. Але мяне не выкінулі з пакоя, а цалкам незнаёмы немец-ваенны, напэўна, яфрэйтар, тры дні прыносіў нейкую вадкасць, даваў выпіць па паўшклянкі, і я паправіўся. Увосень жа 1941 г. мяне накіравалі памочнікам качагара цэнтральнага ацяплення дома, у якім жылі немцы. Аднойчы ў вакне кацельні, якое было на ўзроўні зямлі, мы ўбачылі кацялок на шнурку. Мы імгненна з'елі ўсё з яго, і ён сплыў. Як цяпер памятаю, у кацялку была тушаная зялёная фасоля ў стручках і падліўцы. І так было шмат разоў.

У сорак трэцім Караваеву ўдалося збегчы. Да вызвалення Беларусі ён партызаніў, потым застаўся аднаўляць Мінск. Пасля перамогі атрымаў падарунак ад Уінстана Чэрчыля — касцюм. І ад Рузвельта — адрэз тканіны. Скончыў медыцынскі інстытут і 49 гадоў працаваў рэнтгенолагам. У СССР гэтыя медыкі маглі сыходзіць на пенсію ў 50 гадоў пры ўмове, што дзесяць гадоў адпрацавалі ў рэнтгенкабінеце. А тут — усе сорак дзевяць. Амаль паўстагоддзя. Караваеў пражыў дзевяноста гадоў.

Пасля вайны

Пасля вайны шталаг некалькі гадоў яшчэ апраўдваў сваю назву. Цяпер там аказаліся іншыя ваеннапалонныя, нямецкія. Яны працавалі на будоўлях, аднаўлялі Мінск. Днём гэтыя новыя ваеннапалонныя працавалі, а вечарамі хадзілі па навакольных хатах і прасілі паесці. Кварталы, пабудаваныя палоннымі немцамі, у Мінску і цяпер лічацца выдатным жыллём — двух-трохпавярховыя дамы з тоўстымі сценамі, высокімі столямі, утульнымі дварамі, — лепшыя за многія новабудоўлі.

З тых часоў прайшло шмат доўгіх гадоў. І цяпер на месцы Шталаг-352 дзеці і дарослыя азартна гуляюць у вайнушку. А там, дзе знаходзілася яго гарадское аддзяленне "Выстава" (гэта зусім невядомы лагер, дзе загінулі яшчэ 10 тысяч чалавек), і зусім пабудавалі гадзіннікавы завод. Горад павінен быў жыць, але жыць яму не было дзе. Масюкоўшчына, Дразды, Трасцянец, Пярэспа, Навінкі, Шашкоўка, лагер на вуліцы Шырокай — увесь горад быў зацягнуты шталагамі, лагерамі для грамадзянскіх, гета, як павуціннем. Вось і адбудавалі светлую будучыню — прама на пахаваннях. Уваткнулі памятныя знакі ў двары жылых дамоў, на бульвары, у паркі. І горад прывык, прыстасаваўся. Адзначае памятныя даты, ускладае вянкі і кветкі. А салюты, чым далей ад вайны, тым пышнейшыя і ярчэйшыя.

Усё як мае быць: нішто не забытае, ніхто не забыты. Вось толькі асобы і імёны ўжо памятаюцца дрэнна. І страшныя лічбы стратаў — з імі былі заўсёды нелады. Відаць, з памяццю нешта не так.

"Новая газета"