Танкі, каскі, наручныя гадзіннікі. Як Першая Сусветная змяніла свет

Выраз "зверым гадзіны" нарадзіўся ў Першую сусветную. Да вайны многія зусім абыходзіліся без гадзіннікаў. Джэнтльмены аддавалі перавагу дарагім кішэнным хранометрам на ланцужку, для якіх у штанах рабілі спецыяльную кішэньку.

А ў вайну трэба было ведаць дакладны час — гадзіна атакі або пачатку артылерыйскай падрыхтоўкі. Памыліўся на некалькі хвілін — патрапіў пад агонь ўласных гармат. Але няма часу лезці ў кішэню за масіўным хранометрам з вечкам!

І лётчыкам спатрэбіліся гадзіннікі, на якія можна глядзець падчас палёту, не выпускаючы з рук штурвал. Так з'явіліся наручныя гадзіннікі на раменьчыку, і яны адразу ўвайшлі ў моду. Гадзіннікі на запясці ваяваць не замінаюць, абедзве рукі вольныя. Дастаткова адцягнуць рукаў кіцеля або гімнасцёркі. У Першую сусветную з поспехам рэалізавалася мноства ідэй, якія да вайны адпрэчваліся.

Чырвоныя штаны

Загінулі на полі бою, памерлі ад ран і прапалі без вестак больш за два мільёны салдат расійскага войска. Але бальшавікі назвалі вайну "імперыялістычнай" і выкраслілі яе з гісторыі.

А ў Еўропе менавіта гэтую вайну называюць "вялікай", таму што за гэтыя чатыры гады заходнія еўрапейцы панеслі самыя вялікія страты за ўсю сваю гісторыю. У Першай сусветнай загінула удвая больш брытанцаў, утрая больш бельгійцаў і ў чатыры разы больш французаў, чым у Другую сусветную.

Французы адправіліся на вайну ў чырвоных форменных штанах. Генералы сцвярджалі, што чырвоныя штаны — адметная рыса арміі — гуртуюць пехацінцаў і надаюць ім неабходны баявы дух. Пераход на тканіны колеру хакі, якія маскіруюць байцоў на полі бою, выглядаў як падрыў нацыянальнай бяспекі. У выніку французскія пехацінцы сталі выдатнымі мішэнямі для нямецкіх кулямётчыкаў.

Нямецкія генералы ўскладалі асаблівыя надзеі на кавалерыйскія атакі. Асабліва захапляўся кавалерыяй кайзер Вільгельм II. Галоўная задача кавалерыі — зламаць праціўніка сваім напорам і дабіць халоднай зброяй. Але кавалерыя не магла прарваць рады калючага дроту, і яе бязлітасна расстрэльвала артылерыя.

Армія па прыродзе сваёй кансерватыўная. З акошт нейкай слепаты военачальнікі адмаўляліся прымаць сур'ёзна імклівае развіццё баявой тэхнікі. Рыхтаваліся не да той вайны, якая будзе, а да той, якая была.

Навінка Хайрэма Максіма

Першы ранцавы агнямёт распрацаваў берлінскі навуковец Рыхард Фідлер яшчэ ў 1901 годзе, але вытворчасць наладзілі толькі ў вайну. Пад Вердэнам, расчышчаючы дарогу сваёй пяхоце, нямецкія агнямётчыкі выпалілі загароды з калючага дроту і спалілі кулямётныя разлікі, схаваныя ў бетонных дотах. Струмень полымя біў на 35 метраў. Разлік складаўся з двух чалавек. Адзін нёс каністру з гаручай сумессю, іншы накіроўваў агонь.

Амерыканскі канструктар Хайрэм Максім, распрацаваў першы ў свеце баяздольны станковы кулямёт.

1 ліпеня 1916 года брытанскія салдаты падняліся ў атаку на рацэ Сома. Праз гадзіну палова надыходзячых брытанцаў былі мёртвыя ці параненыя; іх касілі нямецкія кулямёты. Да канца дня загінулі 20 тысяч брытанскіх салдат — гэта самы змрочны дзень у брытанскай ваеннай гісторыі. Бітва на Соме працягвалася чатыры з паловай месяцы. Заплаціўшы жыццямі шасцісот тысяч салдат і афіцэраў, Францыя і Англія адваявалі дзесяць кіламетраў. Трыста тысяч загінулі пад Вердэнам, а лінія фронту практычна не змянілася.

Пад Вердэнам змагаліся маладыя афіцэры — немец Фрыдрых Паўлюс, будучы генерал-фельдмаршал вермахта, які ў Другую сусветную дойдзе да Волгі і патрапіць у палон пад Сталінградам, і француз Шарль дэ Голь, які ўзначаліць антынямецкі супраціў, а з часам стане прэзідэнтам краіны.

Камандаваў абаронай Вердена генерал Анры Філіп Петэн, які стаў нацыянальным героем. У Другой сусветнай ён спалохаецца паўтарэння такога ж кровапраліцця, таму вырашыць капітуляваць перад вермахтам.

Каскі і фуражкі

Салдаты ўступілі ў першую сусветную ў фуражках з тканіны або ў кепі. Знакамітыя нямецкія вастраверхія шлемы былі скуранымі. Металічныя шлемы здаваліся рэліктам мінулага, атрыбутам спартанцаў і вікінгаў.

Але салдаты гінулі — і ад прамога траплення кулі, і ад аскепкаў шрапнелі. Выкарыстанне гліцэрыну ў супрацьадкатных механізмах артылерыйскай зброі пазбавіла наводчыкаў ад неабходнасці зноў цэліцца пасля кожнага стрэлу; гэта ператварыла гармату ў хуткастрэльную зброю — яна вывяргае дваццаць снарадаў за хвіліну.

Першай спахапілася Францыя. У 1915 г. салдаты атрымалі каскі з тонкай сталі. Англія выпусціла каску з таўсцейшай сталі. Падобны дызайн выбралі ЗША. У 1916-м з'явіўся нямецкі стальны шлем. Ён захаваўся ў вермахце і ў Другую сусветную.

Сучаснае паліто таксама з'явілася ў гады Першай сусветнай. Форма брытанскага афіцэра — не прамакае, свабоднага крою, з поясам. Гэты стыль распрацавала фірма "Бэрбэры" па замове ваеннага ведамства.

1913 шведскі інжынер Гідэон Сундбек, які перабраўся ў Амерыку, запатэнтаваў засцёжку без кручкоў. Пасля вайны маланка стала шырока выкарыстоўвацца ў грамадзянскай вопратцы.

У Першую сусветную шырока распаўсюдзіліся скураныя курткі, таму што ў іх не заводзіліся вошы. У тыя гады гэта было вельмі важна: вошы — пераносчыкі тыфу, які касіў людзей і на фронце, і ў тыле.

Танкі ад Карцье

Ваенная тэхніка імкліва развівалася і ўражвала. Ювелір Луі Карцье ў 1917 годзе прапанаваў новую мадэль гадзінніка пад назвай "Танк" — такое ўражанне на яго зрабіла першая ўбачаная ім браніраваная машына.

Брытанцы першымі кінулі ў бой танкі. У верасні 1916 года падчас бітвы на Соме 49 брытанскіх браніраваных машын выйшлі на поле бою. Гэта быў прыкметны дэбют. Многія з машын "Марк-1" зламаліся або ўвязлі ў гразі, але астатнія рушылі на пазіцыі нямецкіх пехацінцаў. 20 лістапада 1917 года — дзень масіраванага прымянення танкаў. Больш за 300 брытанскіх машын бралі ўдзел у бітве за французскі горад Камбрэ. Пяхота бурна радавалася з'яўленню гэтых монстраў, якія надавалі ёй упэўненасць у баі.

На вясну 1919 года брытанцы рыхтавалі першую масіраваную танкавую атаку ўглыб нямецкіх пазіцый, але вайна скончылася.

Першыя мабільныя тэлефоны

Кайзераўская Германія апярэджвала сваіх сапернікаў у засваенні неба. Першыя дырыжаблі падняліся ў паветра яшчэ ў 1900 годзе. У Першую сусветную, 31 траўня 1915 года, нямецкі дырыжабль нечакана з'явіўся над Лонданам і скінуў некалькі бомб. Да 1916 года ў Англіі стварылі першыя сродкі СПА і збілі некалькі ціхаходных і прыступных машын.

На змену дырыжаблям прыйшлі аэрапланы. Спачатку авіяцыя выкарыстоўвалася для разведкі. На самалётах ўсталёўвалі фотакамеры. Аэраразведка змяніла ход баявых дзеянняў — камандаванне неадкладна атрымлівала дакладныя дадзеныя аб размяшчэнні і перамяшчэнні войскаў праціўніка.

Дзякуючы развіццю авіяцыі, з'явіліся першыя "мабільныя тэлефоны", яны важылі 50 кілаграмаў. Лётчыкі мелі патрэбу ў сувязі, але маглі толькі жэстамі падаваць сігналы. З канца 1916 года самалёты абсталёўвалі радыётэлефонамі, аднак шум матораў перашкаджаў нешта разабраць. Тады прыдумалі шлем з убудаванымі навушнікамі і мікрафонам.

Пах гарчыцы

22 красавіка 1915 года ў палову шостай вечара каля фламандскага горада Іпр ў Бельгіі воблака страшнага газу накрыла варожыя пазіцыі. Скарыстаўшыся ветрам, які дзьмуў у бок саперніка, немцы выпусцілі з балонаў 150 тон хлёрнага газу. Французскія салдаты не зразумелі, што за воблака да іх набліжаецца: больш за 1200 чалавек задыхнуліся, 3000 патрапілі ў шпіталь.

Германія першай абзавялася хімічнай зброяй, паколькі мела больш развітую хімічную прамысловасць. Арсеналам атрутных газаў яна абавязаная Фрыцу Габеру, які стаяў на чале берлінскага Інстытута фізічнай хіміі імя кайзера Вільгельма.

Фрыц Габер назіраў за дзеяннем газу з бяспечнай адлегласці. За тры тыдні да гэтага стваральнік хімічнай зброі выпрабаваў яго на сабе. На палігоне, дзе праводзіліся манеўры, ён прайшоў праз жоўта-зялёнае воблака хларыну. Эксперымент пацвердзіў эфектыўнасць новага спосабу знішчэння людзей. Габеру стала дрэнна. Ён зайшоўся ў кашлі, збялеў, і яго забралі на насілках.

Хімічную зброю пускалі ў ход позна вечарам ці перад світаннем, калі гэтаму спрыялі атмасферныя ўмовы і ў цемры нельга было заўважыць, што газавая атака пачалася.

Салдаты ў траншэях, якія не паспелі надзець процівагазы, аказваліся цалкам безабароннымі і паміралі ў страшных пакутах.

Кансервы і сухары

На некаторых участках фронту баявыя дзеянні не вяліся, там нават не стралялі. Салдаты забаўляліся: гулялі ў футбол, ладзілі спаборніцтвы па перацягванні каната. Салдат кармілі мясам. Не многія маглі сабе гэта дазволіць дома.

Салдату французскай арміі належала ў дзень 300 грамаў кансерваванай ялавічыны, 300 грамаў сухароў, 80 грамаў цукру, а на салодкае — 125 грамаў шакаладу. У расійскай арміі да вайны мясны паёк складаў адзін фунт (чатырыста грамаў), пасля пачатку вайны яго павялічылі да 1,5 (шэсцьсот грамаў). У 1915 годзе Савет міністраў пастанавіў: замяняць ялавічну свінінай і баранінай; пашырыць вытворчасць мясных кансерваў.

А вось Германіі ўсяго не хапала. Асабліва востра — металу. Немцы здымалі званы і здавалі на пераплаўку. Выкопвалі з зямлі драты, з іх рабілі кулі. Не хапала і вугалю. Зімой 1916 года закрылі школы — іх не было чым тапіць. Каб зэканоміць на ацяпленні і асвятленні, 30 траўня 1916 года ўрад у Берліне распарадзіўся перасунуць стрэлкі на гадзіну наперад. У Англіі на летні час перайшлі 21 траўня. А 19 сакавіка 1918 года Кангрэс Злучаных Штатаў ўвёў летні час — да заканчэння вайны.

Кварцавыя лямпы

У Германіі Першая сусветная зрабіла харчовае пытанне палітычным. Нямецкія сяляне не ў стане былі накарміць краіну. У выніку недаядання загінулі каля шасцісот тысяч немцаў і аўстрыйцаў.

Дзеці пакутавалі ад рахіту — вынік недастатковага харчавання. Берлінскі доктар Курт Гульдчынскі ўзяў ртутна-кварцавую лямпу і стаў апраменьваць дзяцей. Неўзабаве ён адзначыў, што стан касцей яго пацыентаў палепшыўся. Па ўсёй Германіі дзяцей ўсаджвалі перад кварцавымі лямпамі. Ультрафіялетавае выпраменьванне дапамагае выпрацоўваць вітамін D, які ўдзельнічае ў сінтэзе і засвойванні кальцыю. Так кварцавыя лямпы сталі выкарыстоўваць для штучнага загару.

Нож у крыві

Першая сусветная была бессэнсоўнай; каб яе апраўдаць, бакі надалі вайне ідэалагічнае вымярэнне. Гэты час неабмежаванай міфатворчасці: пра зверствы, якія чыняць ворагі-садысты, і пра высакароднасць уласных волатаў ў вайсковых шынялях.

У Германіі з вуснаў у вусны перадаваліся расповеды пра тое, што французы і бельгійцы адразаюць палонным немцам вушы і насы. Значыць, ніякай літасці да ворага!

У краінах Антанты казалі, што нямецкія салдаты, захапіўшы Бельгію, заколваюць штыкамі дзяцей, а ў самой Германіі ёсць фабрыка, на якой з трупаў робяць каўбасу. Усё нямецкае апынулася пад забаронай — Бах, Бетховен і нямецкая мова ў школах. Адзін брытанскі публіцыст заклікаў чытачоў: "Калі вы, седзячы ў рэстаране, выявілі, што афіцыянт, які абслугоўвае вас — немец, выліце суп прама ў яго брудную рожу".

Малады расійскі пісьменнік Ілля Эрэнбург пісаў з Францыі паэту Максіміліяну Валошыну:

"Чытаю мясцовую газету. Учора быў перадавы артыкул на тэму пра пахі немцаў. Аўтар запэўнівае, што немкі выдаюць адмысловы, невыносны пах і што ў школе парты, на якіх сядзелі немцы, прыходзіцца спальваць".

Ворага малявалі недарэчным і вартым жалю. Гэта дапамагала салдатам пазбавіцца ад страху, атрымаць упэўненасць ва ўласнай перавазе над непрыяцелем. Ці ж, наадварот, ворага надзялялі д'ябальскія рысамі, каб абудзіць нянавісць.

Каштоўнасць чалавечага жыцця ўпала. "Лепш чужая кроў на лязе твайго нажа, чым чужы нож у тваёй крыві", — гэтая фраза належыць нямецкаму пісьменніку Герману Лёнсу, які ў 1914-м пайшоў добраахвотнікам на фронт.

Калі восенню 1918 года заключылі перамір'е, здавалася, варожасць сышла ў мінулае. Нядаўнія ворагі ціснулі адзін аднаму рукі і частавалі цыгарэтамі. Наладзілі сімвалічнае пахаванне апошняга снарада — з ўпэўненасцю, што больш войнаў у Еўропе не будзе... Неўзабаве стала ясна, што многія ветэраны Першай сусветнай не наваяваліся. Яны думалі пра помсту. Прагнулі гвалту. І былі гатовыя прыняць фашызм — самую трагічную спадчыну вялікай вайны.

Калі б не Першая сусветная...

Вайна працягвалася чатыры з паловай гады. Распаўсюдзілася па ўсёй Еўропе, захапіла Блізкі Усход, Азію і нават Афрыку. І фундаментальна змяніла сучасны свет. Зрынула кайзераў, каралёў, цароў і султанаў, знішчыла цэлыя імперыі. Незалежнасць атрымалі цэнтральна-еўрапейскія дзяржавы, якія ўтварыліся на развалінах імперый, якія не перажылі вайну. Узніклі новыя краіны на Блізкім Усходзе з межамі, не прызнанымі суседзямі.

Першая сусветная вайна была непатрэбнай і бессэнсоўнай бойняй. Гэта было самаразбурэнне Еўропы, якое прывяло да гібелі немалой часткі еўрапейскай моладзі.

Вайна паклала канец упэўненасці Еўропы ва ўласных сілах, спарадзіла масавае расчараванне, якое дзесяцігоддзямі вызначала настроі заходняга грамадства, адсунула на другі план старыя еўрапейскія дзяржавы. Высунуліся дзве краіны: СССР, які лічыў варожым ўвесь навакольны свет, і Злучаныя Штаты, пераўтвораныя ў сусветную звышдзяржаву. Францыя і Англія, баючыся новай вайны, прынялі палітыку прымірэння агрэсараў: хай робяць, што хочуць, абы нас не чапалі.

У 1914 годзе нацыяналістычнае захапленне, ірацыянальнае вар'яцтва ахапілі цэлыя народы. Потым стане яснай бессэнсоўнасць і абсурднасць гэтай вайны, бяссілле чалавека перад дзяржаўнай машынай, якая адпраўляе яго на смерць. Але гэта потым!..

Вялікая вайна паказала, як лёгка маніпуляваць цэлымі народамі. Дастаткова крыкнуць: "Сцерці подлага ворага!", і ніхто не спытае, з-за чаго ж сусед раптам стаў ворагам. Усе стануць ўзбройвацца, адчуваючы гарачае жаданне забіць пабольш — з ўпэўненасцю ва ўласнай праваце! Нездарма пасля Першай сусветнай брытанскі пісьменнік Рычард Олдзінгтан назваў свой галоўны раман "Усе людзі — ворагі".