"Гэта ўжо Паўночная Карэя". Навуковец — пра жахлівы стан беларускай навукі

18/10/2024 - 18:22

Навука ў Беларусі / калаж Улада Рубанава, Еўрарадыё

Беларускім навукоўцам з Акадэміі навук забараняюць ездзіць у адпачынак у “варожыя краіны”, кажа Еўрарадыё кандыдат фізіка-матэматычных навук Іван Сіўцоў. Калі ты навуковец, гэта не проста забарона на ўмоўны шэзлонг у Італіі — гэта значыць, што і супрацоўнічаць з замежнымі калегамі, друкавацца ў замежных часопісах ты наўрад ці наважышся.

А гэта можа значыць, што кар’еры канец. Бо ўнёсак навукоўца ў навуку акурат і вымяраецца колькасцю публікацый у аўтарытэтных выданнях, а таксама цытаваннем.

Беларускія навукоўцы праз санкцыі ўжо страцілі магчымасць супрацоўнічаць з ЦЭРНам (CERN) — Жэнеўскім цэнтрам даследванняў, дзе зрабілі інтэрнэт і пабудавалі Вялікі андронны калайдар. Але яны маглі б захоўваць прынамсі асабістыя кантакты з замежнымі калегамі і працаваць над агульнымі праектамі — калі б чыноўнікі не глядзелі на Еўропу як на “варожыя краіны”.

Раней Іван Сіўцоў працаваў у Цэнтры фундаментальных узаемадзеянняў і астрафізікі Інстытута фізікі НАН Беларусі. Год таму мы размаўлялі з ім пра тое, чым пагражае абрыванне кантактаў у навуковай сферы.

Сёння мы ўжо можам аналізаваць, на якой стадыі развіцця знаходзіцца беларуская навука, трапіўшы ў ізаляцыю. Каротка: у агоніі.

Ці можна яшчэ спыніць гэты працэс?

“Стан як у нямецкай навукі перад Другой сусветнай вайной”

— Што адбываецца ў беларускай навуцы?

— Тое, што і ў астатніх галінах. Усё толькі горшае. Год таму ў навукоўцаў пачаліся праблемы з камандзіроўкамі: ім не давалі магчымасць паехаць працаваць у краіны, якія абвясцілі варожымі. А цяпер ужо па некалькіх інстытутах прайшла забарона ездзіць у гэтыя краіны нават на адпачынак. Калі паедзеш, будуць праблемы на працы. Чорныя спісы супрацоўнікаў ужо існуюць, і яны ходзяць па ўстановах.

Раней людзі ездзілі ў замежныя камандзіроўкі, і гэта заўсёды рабілася за конт боку, які прымае. Цяпер гэта немагчыма.

У навуцы ўсё менш грошай, усё менш свабоды, у тым ліку навуковай. Ты павінны супрацоўнічаць толькі з тымі, на каго пакажа начальства. Людзей ставяць ва ўсё больш кабальныя ўмовы.

— Год таму вы рабілі прагноз, што будзе з фізікай у Беларусі, калі ЦЭРН адмовіцца з намі супрацоўнічаць. І вось ён адмовіўся. Што стала?

— ЦЭРН разаслаў усім расійскім і беларускім навукоўцам паведамленне пра тое, што спыняе супрацу. Апошняе, што засталося — супраца з Аб’яднаным інстытутам ядзерных даследаванняў (АІЯД), кантакты з ім яшчэ не парвалі.

АІЯД — гэта міжнародны інстытут, у якім працуюць навукоўцы з краінаў СНД. Некалі гэта быў найвялікшы цэнтр савецкай ядзернай навукі. І пасля распаду Саюза ён стаў міжнароднай інстытуцыяй. У асноўным там працуюць расійскія навукоўцы, але паводле статута гэта міжнародная арганізацыя.

ЦЭРН кажа: мы даробім тыя праекты, над якімі ўжо працуем з АІЯД, але новых людзей і новыя праекты браць ужо не будзем. То-бок і тут супрацоўніцтва таксама паціху зварочваюць.

У мяне стан сучаснай беларускай навукі стварае ўражанне нямецкай навукі перад Другой сусветнай вайной. Бо некалі нямецкая навука была адной з наймацнейшых у Еўропе. Немцы распрацавалі квантавую механіку.

А калі фашысты прыйшлі да ўлады, яны паціху ўсё гэта разбурылі. З’ехала прафесура, з’ехалі людзі.

Пасля вайны падняць навуку на былы ўзровень так і не ўдалося. Надышоў 1945 год. Перамога. Але вярнулася ў краіну каля 20 працэнтаў з тых, хто з’ехаў.

Бо за многія гады людзі абраслі сувязямі на новым месцы. А некаторыя проста не хацелі вяртацца і жыць разам з тымі, хто іх прэсаваў.

Мой знаёмы некалькі гадоў таму казаў, што беларуская навука ў агоніі. І тады я яму не верыў. Але цяперашні стан акурат можна назваць гэтым словам.

І што горшае — я не ўпэўнены, што той труп, які застанецца ад навукі, можна будзе рэанімаваць. Хіба што вялікімі грашыма і акадэмічнымі свабодамі. Але мы ўжо страцілі шмат таго, што ў нас было, і падняць гэта будзе цяжка.

“Што будзе чалавеку, які пад гэтым артыкулам падпісаўся? Невядома”

— А што страцілі?

— Людзей і сувязі паміж імі. Калі людзі з’язджаюць, то шмат хто сыходзіць і з навуковай дзейнасці. То-бок мы страчваем усё. Страчваем кампетэнцыі, якія ніколі не вернуцца, страчваем людзей.

І сувязі. З сувязямі цяпер поўны звіздзец. Нават калі ты падтрымліваеш іх на персанальным узроўні, ты не можаш падтрымліваць іх у прафесійнай сферы.

І тут дзве прычыны. Па-першае, еўрапейскія і амерыканскія часопісы не надта хочуць браць да публікацыі артыкулы беларускіх навукоўцаў, бо лічаць іх суагрэсарамі ў вайне.

Па-другое: ну, напішам мы сумесны артыкул з еўрапейскім навукоўцам, дашлём яго ў часопіс. І што? Калі нават у адпачынак у гэтую краіну ехаць нельга, ці можна публікавацца ў яе часопісе? Што будзе чалавеку, які пад гэтым артыкулам падпісаўся?

Невядома.

— Наколькі я разумею, менавіта публікацыі ў часопісах — асноўны паказчык унёску навукоўца. Як тады ўвогуле заставацца ў навуцы, калі табе ізалявалі?

— Так, унёсак у навуку вымяраецца колькасцю апублікаваных працаў і іх цытаваннем. І тут усё дрэнна. Скажу так: раней фундаментальная фізіка публікавала тысячу артыкулаў на год. Недзе палова з гэтых артыкулаў — калабарацыя. І ў асноўным з ЦЭРНам.

Як гэта выглядае? Калі калабарацыя публікуе артыкул, яго падпісваюць усе яе ўдзельнікі. Напрыклад, калі гэта вялікі эксперымент на 600 чалавек, дык усе пад ім і падпісваюцца. І мы маем артыкул.

Калі адбываецца выключэнне беларускіх навукоўцаў з гэтага працэсу, актыўнасць падае. І гэта не ўлічваючы таго, што нехта проста з’ехаў з краіны і перастаў публікавацца.

Можна паспрабаваць прабіцца ў кітайскі часопіс, але гэта вельмі цяжка. Бо кітайцы не вельмі хочуць публікаваць некага, калі ў суаўтарах няма хаця б аднаго кітайца. А ў нас не было такіх шчыльных стасункаў, каб былі кітайцы ў суаўтарах. Да таго ж кітайцы — прагматычныя людзі і цікавяцца грашыма. Калі вы грошай не дасце, дык яны і супрацоўнічаць не захочуць.

Можна публікавацца ў расійскіх часопісах. Ну і ў Беларусі ёсць свой спіс ВАК [Вышэйшая атэстацыйная камісія. — Еўрарадыё]. Цяпер спіс абнавілі, напіхалі ў яго расійскіх часопісаў. Але зноў жа, там звычайна патрэбныя суаўтары з Расіі.

Ёсць беларускія часопісы. Там не тое каб вельмі цяжка апублікавацца, але там… свая атмасфера.

Так, калі ўключыць у спісы ВАК нейкія дзіўныя часопісы, можна дабіцца таго, што артыкулаў стане больш. Але ўдзел навукоўцаў у сусветнай навуцы большым ад гэтага не зробіцца. Варта глядзець на публікацыі ў часопісах найвышэйшай якасці. А гэта рухнула — ці рухне, бо я не бачу ніякага настрою ў чыноўнікаў гэтыя паказчыкі падымаць.

“Не прагаласаваў на выбарах — мы цябе звольнім”

— Выглядае як Савецкі Саюз…

— Не. Сітуацыя становіцца горшай за савецкую сістэму. Гэта ўжо Паўночная Карэя.

У Савецкім Саюзе былі магчымыя калабарацыі з заходнімі навукоўцамі. Калі ты не раскрываў дзяржаўнай таямніцы — без праблем. І многія савецкія навукоўцы супрацоўнічалі з замежнымі.

Існавала праблема фізічных перашкод: каб выехаць за мяжу, трэба было пастарацца, атрымаць добрую характарыстыку. Але не было перашкоды для дыстанцыйнай супрацы.

Так, цяпер няма візаў на выезд, якія былі ў СССР. Але табе кажуць: “Як мы знойдзем, што ездзіў у Польшчу — мы цябе звольнім”. Дык ці шмат адрозненняў ад выязных візаў?

У Савецкім Саюзе, калі навуковец не выступаў наўпрост супраць савецкай улады, дык на кухне мог казаць што хацеў. А цяпер за тое, што не прагаласаваў на парламенцкіх выбарах, ты можаш трапіць у чорны спіс.

— Што?

— Відаць, з выбарчых участкаў да начальства прыйшлі спісы. І я дакладна ведаю, што людзей выклікалі і пясочылі за тое, што выказваюць такую недзяржаўную пазіцыю. Такая вось Паўночная Карэя.

Калі цябе ўжо звольнілі, дык ты нідзе не знойдзеш працы. Бо ў дзяржустановах цяпер патрабуюць характарыстыкі, дзе напісана ўсё пра твае супрацьдзяржаўныя праявы.

Яшчэ народ запалохваюць тым, што калі яны звольняцца з Акадэміі навук, то страцяць магчымасць стаяць у льготнай чарзе на кватэры. Гэта ж была геніяльная ідэя: установы Акадэміі навук будавалі жыллё, а потым здавалі яго ў арэнду супрацоўнікам. Не прадавалі і не аддавалі — здавалі. А гэта ж прывязвае чалавека да працы на ўсё жыццё, калі ён не мае ніякай маёмасці ў Мінску, калі ён прыехаў з умоўнага Магілёва ці з вёскі. Рабі што хочаш.

— А наколькі рэальна, працуючы на беларускую навуку, зарабіць на кватэру ў Мінску?

— Іт дэпэндс [англ. “як паглядзець”. — Еўрарадыё]. Я не ведаю дакладнай сітуацыі ў гуманітарных напрамках. Працуючы на натуральныя навукі, гэта магчыма. Але пры ўмове, што ты ўладкаваны ў лабараторыі, якая паралельна вядзе камерцыйную дзейнасць і можа прадаваць свае напрацоўкі.

Я працаваў у лабараторыі тэарэтычнай фізікі, але ў ёй вяліся працы па стварэнні прыбораў для радыяцыйных вымярэнняў. Мы працавалі з фізікай элементарных часцінак, і былі магчымасці рабіць такія прыборы на камерцыйнай аснове. Напрыклад, рабілі спектрометры для маніторынгу радыяктыўных ізатопаў у марской вадзе. Гэтая праца трымала заробкі лабараторыі на плыву.

Цяпер, наколькі я ведаю, праблема ў тым, што весці камерцыйную супрацу можна толькі з “сяброўскімі” краінамі. А “сяброўскія” краіны звычайна не маюць шмат грошай, не самыя плацежаздольныя таварышы. Але дакладнай інфармацыі на гэтую тэму ў мяне няма.

Трэба “капаць” не там, дзе загадалі, а там, дзе можа вырасці

— З беларускай навукі часам кпілі — маўляў, ну што вы там вынайшлі? Вунь “беларускую “Тэслу” ужо каторы год зрабіць не можаце. Дык ці патрэбная нам увогуле навука? Можа, і не марнаваць грошы?

— Нават калі мы не савецкая акадэмія навук памерамі, гэта не значыць, што ў краіне не можа быць цэнтраў кампетэнцый.

У Швейцарыі працуе адна з найвялікшых і найзапатрабаванейшых груп, якія робяць суперкамп’ютар. Тамсама працуе адна з найвялікшых груп, якая на гэтых суперкамп’ютарах разлічвае мадэлі сусвету.

Напрыклад, у нашым Млечным Шляху не хапае спадарожнікаў. Швейцарцы спрабуюць гэтую таямніцу раскрыць, і яны дасягаюць добрых поспехаў. Тое самае можа быць з беларускай навукай. Мы будзем мець нейкія тэмы, па якіх мы наперадзе планеты, мы можам рабіць нешта, чаго ніхто не можа. І гэта будзе гучаць годна.

"Гэта ўжо Паўночная Карэя". Навуковец — пра жахлівы стан беларускай навукі

Тэлескоп Eso за працай / eso.org

Але ёсць і яшчэ адна карысць ад навукі. Калі вы маеце таленавітых людзей, гэта заўжды дае тэхналагічны выхлап. Бо ўсё, што прыдумалі і настваралі навукоўцы, потым распаўзаецца ў выглядзе стартапаў і вялікіх прадуктаў, якія маюць вялікі поспех на камерцыйным рынку.

Навука ў ЗША ці Еўропе жыве прыкладна гэтым. Атрымалі PhD [доктарская ступень. — Еўрарадыё] — і можаце хоць заставацца ў навуцы, хоць пайсці ў камерцыю.

Але ў вас вялікі кругагляд, вы шмат ведаеце і навучаныя вырашаць цяжкія праблемы. Навука — гэта галіна, дзе мы грызём невядомае і сутыкаемся з праблемамі больш цяжкімі, чым у індустрыі. Людзі, якія выйшлі з навукі, натрэніраваныя вырашаць такія праблемы.

У нас такую сувязь паміж навукай і камерцыяй намагаюцца насадзіць зверху. Вось Лукашэнка прыйдзе і скажа: хопіць навукоўцам займацца бязглуздзіцай, трэба павышаць ураджайнасць кукурузы. Ну… і гэтым навукоўцы таксама займаюцца. Але не факт, што гэта менавіта тое, у чым сіла беларускай навукі.

Ні вялікіх секвенсараў, ні лабараторый, якія займаліся геннай мадыфікацыяй, у нас няма. Так, нам, можа, і хацелася б, каб менавіта ў гэтай сферы быў навуковы прарыў, але гэта не зусім так працуе. А як? Арганічна. У навуцы ты не заўсёды можаш прадказаць, што і дзе вырасце.

Не трэба капаць там, дзе начальства сказала капаць. Людзі павінныя мець свабоду, людзі павінныя капаць там, дзе яны могуць дасягнуць найбольшых поспехаў. Ты можаш загадаць капаць “тут”. Але што калі тут — граніт, а ўрадлівая глеба побач?

Каб сачыць за галоўнымі навінамі, падпішыцеся на канал Еўрарадыё ў Telegram.

Мы штодня публікуем відэа пра жыццё ў Беларусі на Youtube-канале. Падпісацца можна тут.