Латвія адмаўляецца ад навучання ў школах на рускай мове

Марыя Епіфанава, "Новая газета"

Прэзідэнт Латвіі Райманд Вейоніс падпісаў папраўкі да закона аб адукацыі, якія ў апошнія паўгода літаральна падзялілі краіну на два варагуючыя лагеры — праціўнікаў і прыхільнікаў рэформы.

З пачатку 2021 навучальнага года ўсе школы павінны цалкам адмовіцца ад рускай мовы ў старэйшых класах, у пачатковай і сярэдняй школе выкладацца на рускай будзе мінімальная колькасць прадметаў.

Для 36% насельніцтва — а менавіта столькі жыхароў Латвіі, паводле афіцыйных дадзеных, называюць рускую роднай мовай — гэта адчувальны ўдар

На самай справе казаць пра тое, што гэта канец рускім школам, не зусім дакладна, паколькі чыста рускіх школ у Латвіі даўно няма. Існуючая да гэтага часу мадэль з'яўляецца білінгвальнай. У рускіх школах (яны адносяцца да школ нацменшасцяў, большасць з якіх — рускія) у пачатковых школах большая частка прадметаў выкладаецца на рускай, але чым старэйшыя вучні, тым менш гэтая доля. Да старэйшай школы суадносіны прадметаў на рускай і латышскай складаюць 40/60. Пры гэтым якія менавіта дысцыпліны на якой мове выкладаць, як правіла, вырашае школа. Напрыклад, у школе №3 горада Рэзекнэ, які знаходзіцца ў самым рускамоўным рэгіёне краіны — Латгаліі, — у старэйшых класах на рускай выкладаюць культуралогію, фізіку і хімію. Гэтая школа з тэхнічным ухілам, і гэта якраз тыя прадметы, якія дзецям лягчэй засвойваць на роднай мове. Акрамя гэтага, білінгвальная мадэль у прынцыпе прадугледжвае магчымасць выкарыстання дзвюх моў падчас урока.

«Настаўнік можа даваць матэрыял на дзяржаўнай мове і тут жа, калі ён адчувае, што ў класе ідзе нейкае неразуменне, можа пераходзіць на рускую мову, — тлумачыць дырэктар школы Крысціна Усцінава. — Дзеці таксама могуць самі выбраць мову адказу на пытанне: калі яму прасцей на рускай — значыць, на рускай. Прасцей на дзяржаўнай — значыць, на дзяржаўнай мове. Вельмі крыўдна, што на дадзены момант улады плануюць ад гэтага адмовіцца і перавесці ўсё на дзяржаўную. На мой погляд, ранейшы спосаб быў вельмі ўдалы».

Рэформа абмяркоўвалася ў міністэрстве адукацыі з мінулай восені, яе галоўны лабіст — міністр адукацыі Карліс Шадурскіс, які зарэкамендаваў сябе заўзятым змагаром за латышскую мову. Уласна, ён жа быў міністрам адукацыі ў той момант, калі прымалася білінгвальная рэформа, якая ўвяла прапорцыю 40/60, павялічыць долю латышскай мовы ў школах нацменшасцяў. Яшчэ тады Шадурскіс казаў, што гэта толькі першы крок, і ў будучыні ўсе школы павінны перайсці на латышскую. Прыняцце той рэформы таксама суправаджалася актыўнымі пратэстамі, а міністр стаў героем кліпа, знятага Штабам абароны рускіх школ, пасля якога да яго шчыльна прыліпла мянушка Чорны Карліс.

Асноўны аргумент прыхільнікаў рэформы — трэба павышаць канкурэнтаздольнасць дзяцей з рускамоўных сем'яў.

Дзяржаўная мова ў краіне адна — латышская, вышэйшую адукацыю — толькі на латышскай, добрую працу без яе таксама не знайсці.

Значыць, трэба зрабіць так, каб дзеці яшчэ ў школе загаварылі на ёй, як на роднай. Праблема недастатковага ведання латышскай сапраўды не высмактаная з пальца, асабліва ў традыцыйна рускіх рэгіёнах.

Напрыклад, у Латгальскім горадзе Даўгаўпілсе — другім найбуйнейшым горадзе Латвіі, у школах нацменшасцяў вучыцца 80% усіх дзяцей. Кіраўнік камітэта гарадскога самакіравання па адукацыі і культуры Яніс Дукшынскі прыводзіць вынікі апытання, якое паказала: 22% выпускнікоў не валодаюць латышскай на належным узроўні. Таму ў самакіраванні рэформу ў цэлым падтрымліваюць.

«Латышскага асяроддзя ў горадзе не так шмат, — кажа Дукшынскі. — Усё ў асноўным маюць зносіны на рускай мове. Калі ў школах не будзе ўзмоцненага асяроддзя, дзе больш латышскай мовы, дзецям будзе цяжка потым. Калі далей рабіць кар'еру і вучыцца ў ВНУ, дзеці павінны добра ведаць латышскую мову».

А вось у суседнім горадзе Рэзекнэ — літаральна за сто кіламетраў ад Даўгаўпілса — настроены зусім інакш. Мэр горада Аляксандр Барташэвіч назваў рэформу «крыжовым паходам супраць рускіх школ». «Рэформа накіраваная не на паляпшэнне ведаў латышскай мовы, а на пагаршэнне ведання рускай мовы жыхарамі Латгаліі, Рыгі, дзе гэтае пытанне актуальнае», — заяўляе мэр. Ён упэўнены, што латышскую мову выпускнікі і так ведаюць дастаткова добра.

На самай справе гэтая рэформа перш за ўсё дала старт выбарчай кампаніі. Яе абмеркаванне пачалося роўна за год да выбараў у Сейм — парламент Латвіі — і, крытыкуючы ці падтрымліваючы папраўкі, чыноўнікі аглядаюцца на сваіх выбаршчыкаў. З аднаго боку, рэформа цалкам укладваецца ў трэнд на ўзмацненне дзяржаўнасці, які задае ўвайшоўшая ў правячую кааліцыю цяперашняга Сейма нацыянальна-кансерватыўная партыя «Айчыне і свабодзе / ДННЛ». З іншага — супраць не можа не выступаць апазіцыйная ў Сейме, але кіруючая ў Рыжскай думе партыя «Згода», якая традыцыйна абапіраецца на рускамоўныя меншасці. З трэцяй, самыя заўзятыя змагары з рэформай — Штаб абароны рускіх школ і Рускі саюз Латвіі, кіраўнік якога — экс-дэпутат Еўрапарламента Таццяна Жданок — спецыяльна склала мандат, каб вярнуцца ў Латвію і стаць на абарону школ. Учынак, можа, і высакародны, але ў Жданок устойлівая рэпутацыя адкрыта прарасійскага палітыка, таму асацыяваць сябе з гэтым рухам многія з тых, хто таксама супраць рэформы, проста не хочуць. Не дапамагае змагарам з рэформай і расійскі МЗС, які рэгулярна выказваецца ў іх падтрымку, — а ў Латвіі, як вядома, няма больш надзейнага спосабу дыскрэдытаваць рух, чым атрымаць падтрымку Масквы, хай нават проста на словах.

Калі пакінуць убаку палітыку, галоўных праблем дзве. Па-першае, і гэта прызнаюць у самым кансультатыўным савеце пры міністэрстве адукацыі, негатоўнасць настаўнікаў да гэтай рэформы.

Калі ты ўсё жыццё выкладаў хімію або матэматыку на рускай, пераключыцца на латышскую будзе няпроста.

Гэта накладваецца на агульны недахоп педагогаў па краіне. Міністэрства адукацыі, каб вырашыць гэтую праблему, абяцае з 2018 года выдзяляць па 1,2 мільёна еўра ў год на павышэнне кваліфікацыі педагогаў, але ці хопіць гэтага — сказаць складана.

Другая праблема — канфліктнасць рэформы з прававога пункту гледжання. "Канстытуцыйны суд у 2005 годзе пацвердзіў добра вядомы міжнародны прынцып, што аднолькавае стаўленне з'яўляецца гарантыяй недыскрымінацыі толькі ў дачыненні да асоб, якія знаходзяцца ў аднолькавых умовах. Дзеці, для якіх роднай мовай дзяржаўная мова не з'яўляецца, не знаходзяцца ў роўным становішчы з дзецьмі, для якіх латышская родная, — кажа намеснік старшыні парламенцкай камісіі па правах чалавека, дэпутат ад партыі «Згода» Барыс Цылевіч. — Яшчэ адзін важны прынцып — агульныя прынцыпы дэмакратыі, прапісаныя ў 15-м артыкуле рамачнай канвенцыі аб нацменшасцях Савета Еўропы. Рашэнні, якія датычацца вялікіх груп грамадзян, павінны прымацца з удзелам грамадзян, а публічных апытанняў і дыскусій не было».

Акрамя таго, рэформа датычыцца і прыватных школ — за выключэннем тых выпадкаў, калі паміж краінамі дзейнічае двухбаковы дагавор аб супрацоўніцтве ў галіне адукацыі, але паміж Расіяй і Латвіяй такой дамовы няма. Гэта значыць прыватныя школы таксама будуць вымушаныя перайсці на латышскую — або страціць ліцэнзію. На думку Барыса Цылевіча, так рэформа абмяжоўвае і правы прадпрымальнікаў.

 "Новая газета"