"Мы не змагаемся з сістэмай, а абараняем яе"

17 лістапада чэхі адзначалі 30-ю гадавіну падзення камуністычнага рэжыму ў Чэхаславакіі. Тады шляхам мірных пратэстаў ад улады была адхіленая кіраўнічая камуністычная партыя: ва ўрад упершыню ўвайшлі прадстаўнікі апазіцыі, а прэзідэнтам краіны стаў дысідэнт Вацлаў Гавел. У 1993 годзе адбылося мірнае расстанне Чэхіі і Славакіі — утварыліся дзве незалежныя краіны. Пасля дзесяцігоддзяў зацішша сёлета чэхі выйшлі на самыя масавыя з 1989 года пратэсты. І на гэты раз, каб захаваць тыя правы і свабоды, якія яны атрымалі ў выніку Аксамітнай рэвалюцыі.

Напярэдадні гадавіны каля парку Летна ў Празе адбыўся мітынг з патрабаваннем адстаўкі прэм'ер-міністра Андрэя Бабіша і міністра юстыцыі Марыі Бэнэшавай. На яго выйшлі больш за 200 тыс. Чэхаў. "Грамадскае" пабывала ў гэтыя дні ў Празе, каб сустрэцца з арганізатарамі пратэстаў руху "Мільён імгненняў за дэмакратыю", а таксама з удзельнікамі і лідарамі Аксамітнай рэвалюцыі. І пагаварыць пра тое, як змянілася краіна за 30 гадоў — і чаму чэхам зноў даводзіцца пратэставаць.

Аксамітны пераход

Мы сустракаем аднаго са студэнцкіх лідараў рэвалюцыі Шымона Панэка ў офісе яго арганізацыі "Чалавек у бядзе" ў суботу раніцай, напярэдадні гадавіны рэвалюцыі. Сёння ў Панэка шчыльны графік: пасля нас яго чакае інтэрв'ю яшчэ з чатырма каналамі. Гуманітарнай дзейнасцю Панэк стаў займацца амаль адразу пасля падзей рэвалюцыі — цяпер "Чалавек у бядзе" з'яўляецца найбуйнейшай некамерцыйнай арганізацыяй у Чэхіі. З 2014 года яны актыўна працуюць і на ўсходзе Украіны, дастаўляючы гуманітарныя грузы пацярпелым ад канфлікту.

"Калі пачалася рэвалюцыя, камуністычны рэжым у Чэхаславакіі быў нават больш кансерватыўны, чым у Маскве", — кажа нам Панэк. Аднак на здзіўленне ўсіх, камуністы не змаглі доўга ўтрымліваць уладу. Ад пачатку пратэстаў прайшло крыху больш за месяц, калі прэзідэнтам стаў Вацлаў Гавел, лідар рэвалюцыйнага руху "Грамадзянскі форум".

Рэжым расхістаўся так хутка, таму што тады слаба трымаўся на нагах. Гістарыёграф Марцін Путна ўспамінае, што незадаволенасць расла на працягу некалькіх гадоў перад падзеямі 1989 года. "Людзі ва ўніверсітэтах аб'ядноўваліся ў супольнасці, выпускалі самвыдат. У пачатку гэта была меншасць, але яна расла. Штосьці ўжо тады лунала ў паветры. Нешта было інакш", — кажа Путна.

"У адрозненне ад Савецкага Саюза ў нас амаль не засталося адданых камуністаў пасля 68-га года (падзеі Пражскай вясны, калі народнае паўстанне падавіла савецкая інтэрвенцыя. — Рэд.). Большасць сяброў партыі былі абсалютнымі апартуністамі. Гэта была ўлада, якая трымалася на савецкіх штыках. І ў той момант, калі Савецкі Саюз сказаў: "Гэта вашы справы, мы вам не можам нічым дапамагчы", — тады ўсё проста пасыпалася", — кажа ўдзельнік рэвалюцыі Ондржэй Соўкуп.

У 1989 годзе ён вучыўся на першым курсе. Сёння яго сын Юра вывучае ў школе падзеі, у якіх яго бацька прымаў непасрэдны ўдзел. Ондржэй ахвотна дзеліцца з сынам сваімі ўспамінамі.

У дзень, калі адбылася першая масавая студэнцкая дэманстрацыя, паліцыя акружыла пратэстоўцаў на вуліцы Народні Тршыда ў Празе. Многіх удзельнікаў дэманстрацыі збілі, сярод іх быў і Ондржэй.

"У той момант, калі ззаду пад'ехалі бронетранспарцёры з сеткамі і адрэзалі шляхі адыходу, я зразумеў, што ўсё дрэнна, — успамінае Ондржэй пратэст 17 лістапада. — У гэтай мясарубцы я памятаю толькі другі ўдар па галаве. А потым я апрытомнеў і зразумеў, што ўпёрся галавой у жывот паліцэйскага, які спрабаваў мяне біць зверху".

На наступны дзень Ондржэй праваляўся ў ложку, таму што атрымаў лёгкае страсенне мозга. Але ўжо ў панядзелак ён далучыўся да студэнцкага страйку. Узяўшы спальнік і некалькі бляшанак з кансервамі, Ондржэй пайшоў з дому 20 лістапада, а вярнуўся толькі 4 студзеня наступнага года. "Вацлаў Гавел ужо быў прэзідэнтам. Адбываліся рэчы, якія я не мог сабе ўявіць 17 лістапада", — з захапленнем расказвае Ондржэй.

Сваю назву Аксамітная рэвалюцыя атрымала таму, што падчас тых падзей ніхто не загінуў, а перадача ўлады адбылася мірна пасля некалькіх тыдняў пратэстаў. Аднак тады чэхі і славакі добра памяталі савецкія танкі на вуліцах Прагі, якія з'явіліся за 21 год да рэвалюцыі. Шымон Панэк успамінае, што тады яны больш баяліся ўнутранага супраціву так званай міліцыі, якую камуністычная партыя наўмысна звозіла ў Прагу з правінцый.

"Нашым прадстаўнікам удалося трапіць у савецкую амбасаду, і нам паведамілі, што савецкае кіраўніцтва не хоча кровапраліцця. І гэта было вельмі важна для нас. Ужо праз тры дні палітбюро, галоўны сакратарыят чэхаславацкай камуністычнай партыі адступілі. І з таго моманту яны гублялі пазіцыі штодня", — расказвае Панэк.

Дэмакратыя пад пагрозай

Арганізатары пратэстаў супраць дзейнага ўрада Чэхіі не выпадкова выбіраюць пярэдадзень гадавіны рэвалюцыі для акцыі пратэсту. "Сёлета мы не толькі святкуем свабоду і дэмакратыю. У нас цяпер сур'ёзныя праблемы з дэмакратыяй. Алігархі і папулісты захапілі нашу краіну. Яны не паважаюць правілы, базавыя правілы і прынцыпы. Таму мы выходзім пратэставаць", — кажа лідар руху "Мільён імгненняў за дэмакратыю" Мікулаш Мінар.

Прэм'ер-міністра Чэхіі Андрэя Бабіша апаненты абвінавачваюць у канфлікце інтарэсаў і махлярстве з атрыманнем датацый ЕС для яго кампаній. Увесну пракуратура абвясцілі аб тым, што адкрывае справу па факце махлярства холдынга Бабіша Agrofert. На наступны дзень прэм'ер замяніў міністра юстыцыі і паставіў на гэтую пасаду Марыю Бэнэшаву, якую называюць блізкай да Бабіша. Праз чатыры месяцы пасля прызначэння яна закрыла справу супраць яго, матываваўшы гэта тым, што не знайшла складу злачынства.

Бабіша падазравалі ў тым, што ён увёў ЕС у зман, каб атрымаць 50 млн еўра датацый для будавання комплексу "Гняздо бусла". На такую ​​грашовую дапамогу прадпрыемства магло прэтэндаваць толькі пры ўмове, што яно падпадае пад катэгорыю малога ці сярэдняга бізнесу. Але такім яно не было, гаворыцца ў аўдытарскай справаздачы Еўракамісіі, якая трапіла ў прэсу вясной гэтага года. Гэта справакавала масавыя пратэсты ў чэрвені: людзі патрабавалі адстаўкі прэм'ера. Паколькі Бабіш дагэтуль на пасадзе, "Мільён імгненняў за дэмакратыю" зладзілі сіквел чэрвеньскага пратэсту і назвалі яго "Летна 2. Зноў за дэмакратыю!".

За тры дні да дэманстрацыі 16 лістапада мы сустрэліся з Мікулашам Мінарам і яго калегам Беньямінам Ролем на раўніне Летна, дзе таксама праходзілі і масавыя сходы часоў Аксамітнай рэвалюцыі. Яны абодва вывучаюць пратэстанцкую тэалогію, а Бенджамін плануе калі-небудзь стаць пастарам. Аднак цяпер ён актыўна займаецца грамадскім актывізмам. Яны не заспелі часы камунізму, але кажуць, што падзеі 30-гадовай даўніны іх натхняюць.

"Мы захапляемся тымі ідэаламі і атмасферай таго часу. Гэта была барацьба за свабоду і дэмакратыю. Мы гэта вельмі цэнім. Але цяпер часы змяніліся", — кажа Мікулаш. Ён тлумачыць, што рух не спрабуе ладзіць рэвалюцыю, хутчэй, тое, да чаго яны заклікаюць, — гэта рэфармацыя: "Мы хочам сапраўднай дэмакратыі, каб палітыкі проста паважалі прынцыпы. І мы не радыкалы. Мы толькі кажам: выконвайце правілы".

"Мы не змагаемся з сістэмай, з рэжымам. Мы на самай справе абараняем яе. Таму што мы лічым, што Канстытуцыя, галоўныя законы і інстытуты на самай справе на нашым баку. А палітыкі, такія як Бабіш, хочуць разбурыць іх і змяніць", — дадае Беньямін.

У дзень пратэсту Ондржэй Соўкуп надзявае значок "Грамадзянскага форуму". Ён спадзяецца, што сёння на раўніне Летна павінен сабрацца шматлікі мітынг: "Праз 30 гадоў мы спрабуем паўплываць на тое, куды рухаецца наша краіна".

Цяжкасці развіцця

У тым, што папулісцкі лідар Бабіш атрымаў уладу і да гэтага часу застаецца папулярным, няма нічога дзіўнага, лічыць прафесар паліталогіі чэшскай Вышэйшай школы эканомікі Уладзіміра Дваржакова. "Па-першае, у яго вельмі добры піяр. Ім займаюцца найлепшыя спецыялісты, якім за гэта добра плацяць. А па-другое, пры яго кадэнцыі чэшская эканоміка расце", — кажа Дваржакова.

Падчас пратэстаў лідары "Мільёна імгненняў за дэмакратыю" спрабуюць растлумачыць людзям, што аднаго эканамічнага росту недастаткова. "Калі не звяртаць увагу на прыгнёт дэмакратыі, то рана ці позна гэта ўдарыць і па самых бедных", — кажа Беньямін Роль.

За час незалежнасці Чэшскай рэспублікі дэмакратычныя інстытуты ў краіне так і не сталі непаражальнымі. "Трэба разумець, што з пункту гледжання здаровага сэнсу ў Бабіша велізарны канфлікт інтарэсаў, але гэта не заўсёды з пункту гледжання чэшскіх законаў. [...] Калі ёсць добрая сістэма, то можна перажыць дрэннага палітыка, але калі ў цябе дрэнная сістэма, то ў ёй не можа быць добрых палітыкаў", — кажа Уладзіміра Дваржакова.

За час незалежнасці палітычныя эліты Чэхіі не змаглі пабудаваць сапраўднае вяршэнства права, паколькі яны не былі ў гэтым зацікаўлены, лічыць Дваржакова. У той жа час і грамадства гэтага не патрабавала, паколькі таксама недаацэньвала яго важнасць.

"Менавіта так яны (палітыкі посткамуністычнай Чэхіі. — Рэд.) атрымлівалі пасады, атрымлівалі ўласнасць або падтрымку іншых людзей. Я лічу, што гэта галоўная праблема, што мы з самага пачатку недаацэньвалі неабходнасць пабудаваць дзяржаву, якая з'яўляецца аўтаномнай, якая не была б уласнасцю тых, хто ва ўладзе", — кажа прафесар.

Пра важнасць дэмакратыі як каштоўнасці гавораць на пратэстах і лідары "Мільёна імгненняў за дэмакратыю". Бенджамін Роль за некалькі гадзін да пратэсту 16 лістапада кажа нам, што для руху вялікім поспехам будзе, калі ва ўсіх самых маленькіх мястэчках і вёсках людзі пачнуць актыўна рэагаваць на неправамерныя дзеянні палітыкаў.

І ён, і Мінар, калі расказваюць пра свае мэты, любяць выкарыстоўваць адну метафару.

"Дэмакратыя — гэта сад. Сад трэба даглядаць. Без догляду ў цябе не будзе кветак, яблыкаў, а толькі пустазелле. І зараз вельмі шмат пустазелля ў нашай краіне. Мы ж заклікаем: людзі, гэта ваша задача зрабіць гэты сад лепшым", — тлумачыць Мінар.

І ўсё ж замах на незалежнасць сістэмы правасуддзя, уплыў на медыя і абвінавачванні ў махлярстве не ўплываюць на папулярнасць Бабіша. Рэйтынгі яго партыі ANO да гэтага часу з'яўляюцца самымі высокімі.

"Я не ўпэўнены, што гэтыя пратэсты прывядуць да адстаўкі прэм'ер-міністра, але, прынамсі, яны прадэманстравалі, што такая сітуацыя — гэта ненармальна", — кажа Ондржэй Соўкуп, калі мы падыходзім да месца правядзення акцыі 16 лістапада. На Летне яблыку няма дзе ўпасці — на акцыі людзі прыносяць чэшскія сцягі, а таксама сцягі ЕС. Тыя, хто не бачыць сцэны, залазяць на дрэвы паблізу.

Гістарыёграф Марцін Путна лічыць, што для эфектыўнага супрацьстаяння ўладзе Андрэя Бабіша цяперашняй апазіцыі ў Чэхіі варта выкарыстоўваць досвед Вацлава Гаўла. Ён быў адным з лідараў неафіцыйнага руху "Хартыя 77". У ім спалучалася шмат разнастайных ідэалагічных груп ад былых камуністаў да ўльтраправых каталікоў. Падчас іх барацьбы з рэжымам яны падтрымлівалі адно аднаго. Гэта і спрацавала, кажа Путна.

"Таму я вельмі цаню "Мільён імгненняў". Яны падкрэсліваюць: мы не правыя, і не левыя, і мы не пасярэдзіне. Мы стараемся сказаць: усе сегменты грамадзянскай супольнасці павінны супрацоўнічаць, інакш мы прайграем, таму што сіла, якая супрацьстаіць нам, занадта магутная", — адзначае гістарыёграф. Падтрымка кіраўнічай партыі ANO, лідарам якой з'яўляецца Бабіш, застаецца такой жа, як і два гады таму, калі яна перамагла на выбарах, — на ўзроўні 30%.

Сярод іншага, на пратэстах "Мільёна імгненняў" гучаў і заклік да апазіцыі дакладна сфармуляваць свае палітычныя прапановы, а таксама аб'яднацца паміж сабой, каб даць бой партыі Бабіша на выбарах. Ці прыслухоўваюцца апазіцыйныя палітыкі да парад вуліц і досведу Аксамітнай рэвалюцыі — пакажуць выбары 2021 года.

Пры падтрымцы "Медиасети"