Аляксандр Лукашанец пра наркамаўку, тарашкевіцу і палітызацыю мовы

Еўрарадыё: Як часта вам даводзіцца чуць беларускую мову?

(Арыгінальная гаворка суразмоўцы захаваная)

Аляксандр Лукашанец — прафесар, член-карэспандэнт НАН Беларусі, дырэктар Інстытута мовы і літаратуры імя Якуба Коласа і Янкі Купалы НАН Беларусі, пры якім у 2010 годзе былі ўведзеныя новыя правілы беларускай арфаграфіі.

Аляксандр Лукашанец: Беларускую мову мне даводзіцца чуць вельмі часта, бо я працую ў такой установе, дзе большасць супрацоўнікаў размаўляе на беларускай мове. У маім асяродку, дзе я жыву, са мной таксама размаўляюць па-беларуску некалькі незнаёмых чалавек. Напрыклад, у аптэцы, у цырульні, не ўсе, але некаторыя цырульніцы. У крамах са мной па-беларуску размаўляюць некаторыя прадаўцы. Тут не такая складаная праблема, але на беларускую мову лягчэй пераходзяць тады,  калі ёсць нейкі знешні стымул. Ёсць яшчэ такі псіхалагічны момант: кожны чуе тое, што хоча пачуць. Сёння беларускую мову можна пачуць і ў транспарце, і ў іншых месцах, толькі трэба прыслухацца.

Еўрарадыё: А які павінен быць гэты знешні стымул, каб чалавек загаварыў па-беларуску?

Аляксандр Лукашанец: Існуюць пэўныя стэрэатыпы паводзін: унутраныя і знешнія. І калі чалавек трапляе ў пэўную моўную сітуацыю, калі ён чуе беларускую мову, то ён сам лёгка на яе можа перайсці. Калі ён чуе іншую мову, то, зыходзячы са стэрэатыпаў моўных паводзін, размаўляе на гэтай мове.

Еўрарадыё: А што цяпер можа паўплываць на пашырэнне беларускай мовы?

Аляксандр Лукашанец: Спрыяць пашырэнню можа ў першую чаргу стварэнне беларускамоўнага асяроддзя. І рэклама, і сродкі масавай інфармацыі, і візуальная, і гукавая інфармацыя ў любым месцы. Неабходна, каб беларускай мовы ў гэтых сферах з’яўлялася як мага больш. Калі чалавек чуе вакол сябе мову, яму прасцей пачаць на ёй размаўляць. Гэта адна з самых важных мер, якая можа паўплываць на пашырэнне мовы.

“Беларуская мова павінна быць сродкам кансалідацыі, а не канфрантацыі”

Еўраррадыё: Што да палітызацыі мовы, ёсць стэрэатып: калі гаворыш па-беларуску — значыць ты з апазіцыі. Як ад гэтага пазбаўляцца?

Аляксандр Лукашанец: Гэта дрэнны стэрэатып, які сфарміраваўся даўно. Гэта праблема сітуацыі двухмоўя наогул. У 1960-я гады проціпастаўленне па адносінах да мовы мела некалькі іншы характар: беларуская мова — гэта традыцыйная народная культура, руская мова — сучасная гарадская культура. Вясковае і гарадское асяроддзе. Пасля з’явіліся і іншыя проціпастаўленні. Нават у межах адной мовы. Напрыклад, два варыянты беларускай пісьмовай мовы. З аднаго боку, тая мова, якая цяпер вывучаецца ў школе, з іншага — тарашкевіца. Гэта непажаданая сітуацыя для сітуацыі двухмоўя і шматмоўя. Бо нацыянальная мова павінна быць фактарам кансалідацыі, а не канфрантацыі грамадства. І гэта ўсяму грамадству трэба пераадольваць у сваім асяроддзі. Сёння ў прынцыпе павінна падтрымлівацца любое беларускае маўленне. Але ёсць сферы, дзе павінна выкарыстоўвацца толькі ўнармаваная літаратурная мова, і ёсць сферы, дзе могуць ужывацца любыя іншыя разнавіднасці нацыянальнай беларускай мовы. Бо шырокае выкарыстанне моўных сродкаў пашырае беларускамоўнае асяроддзе. Беларуская мова, як і кожная іншая мова, не можа быць зведзеная толькі да літаратурнага стандарту, таму што сістэма нацыянальнай мовы ўключае ў сябе шмат іншых разнавіднасцей. Выкарыстанне ўсіх яе разнавіднасцей і стварае беларускамоўнае асяроддзе.

Еўрарадыё: Кажуць, мова жыве, калі тыя, хто на ёй размаўляе, напаўняюць яе новымі словамі. А ці хапае цяпер тых людзей, каб ствараць неалагізмы?

Аляксандр Лукашанец: Сёння беларуская мова — высокаразвітая мова з багатым слоўнікавым запасам, які пастаянна папаўняецца. Яе слоўнікавы склад развіваецца ў рэчышчы тых агульных тэндэнцый, якія характарызуюць развіццё сучасных славянскіх моў. Слоўнікавы склад беларускай мовы на пачатку ХХІ стагоддзя актыўна папаўняецца і запазычанай лексікай, і ўласнымі наватворамі. За прыкладамі далёка хадзіць не трэба. Не так даўно ў наша жыццё ўвайшла камп’ютарная сфера дзейнасці. З’явілася толькі адно запазычанае слова камп’ютар. І тут жа гэтае слова абрасло цэлым гняздом вытворных слоў, якія ўтвораны на базе гэтага запазычання, але з дапамогай уласных моўных сродкаў. Мова заўжды знаходзіць сродкі для назваў тых з’яў рэчаіснасці, якія цяпер трэба называць. З’яўляюцца і ўласныя новаўтварэнні, які падкрэсліваюць нацыянальную спецыфіку мовы. Напрыклад, “далькажык” замест пашыранага цяпер “мабільны тэлефон”. Папаўненне слоўнікавага складу мовы цяпер інтэнсіўнае і адбываецца двума шляхамі: запазычанні і ўтварэнне новых лексічных адзінак з дапамогай наяўных моўных сродкаў.

Еўрарадыё: Як зрабіць, каб па-беларуску размаўлялі ў такіх асяродках, як войска, міліцыя, суды? Наколькі гэта ўплывае на пашырэнне мовы?

Аляксандр Лукашанец: Сапраўды, ёсць такі важны момант, як выкарыстанне беларускай мовы, якая з’яўляецца дзяржаўнай, у многіх афіцыйных сферах ужытку. Гэта ў значнай ступені абумоўлена стэрэатыпамі моўных паводзін: прывыклі, так і гавораць. Другое  —   тут уплывае блізкароднасны характар беларуска-рускага двухмоўя. Бо выкарыстанне адной ці другой мовы не стварае праблемы ўзаемапаразумення. Нягледзячы на тое, на якой мове чалавек размаўляе, суразмоўца яго зразумее. Таму часта не звяртаецца ўвага, на якой мове чалавек гаворыць. Па-трэцяе — гатоўнасць грамадства выкарыстоўваць беларускую мову. З аднаго боку, тут патрэбнае строгае выкананне дзяржаўнага заканадаўства, якое дазваляе парытэтна выкарыстоўваць абедзве дзяржаўныя мовы. А з другога — гатоўнасць грамадства карыстацца беларускай мовай шырока, у большасці сфер ужытку. Тут патрэбная прапагандысцка-тлумачальная работа, накіраваная на ўсведамленне грамадствам важнасці і каштоўнасці менавіта нацыянальнай мовы, якая дазваляе пазіцыянаваць нас як асобную краіну з нацыянальна-адметным тварам.

“Беларускай мове мусіць быць усё роўна, наколькі яна падобная да рускай”

Еўрарадыё: У нашай мове хапае русізмаў, калі нават браць руска-беларускі слоўнік пад рэдакцыяй  Кандрата Крапівы… Гэта дрэнна? І наогул, наколькі мова мусіць быць арыгінальнай?

Аляксандр Лукашанец: Беларускай мове сёння павінна быць усё роўна, наколькі яна блізкая да рускай ці польскай, як усё адно рускай мове, наколькі яна падобная да беларускай ці ўкраінскай. Для тых, хто з нараджэння выкарыстоўвае беларускую мову, такой праблемы не стаіць. Праблема аддаленасці ад суседняй мовы ўласцівая тым, хто прыходзіць да беларускай мовы з пазіцый ведання іншай блізкароднаснай мовы. Тады падсвядома ён абірае больш аддалены варыянт. Гэта абумоўлена дамінаваннем іншай блізкароднаснай мовы. Хаця, для нашай рэчаіснасці гэта дастаткова сур'ёзная праблема, але яна не павінна стаць самамэтай. Я магу прывесці адзін прыклад, які абумоўлены гэтым блізкароднасным адштурхоўваннем. У васьмідзесятыя гады адзіным магчымым ужываннем было слова "выстаўка", які паступова замяняецца словам “выстава”. І ўжыванне слова “выстава” паступова пашыраецца, яно трапляе ў слоўнікі, і гэта таксама натуральны працэс.

Але справа тут у тым, што асноўным недахопам слова "выстаўка" з'яўляецца тое, што яно падобнае на рускае "выставка". І менавіта з гэтых пазіцый адштурхоўвання выразнейшы паланізм "выстава" больш задавальняе патрэбы нацыянальнай адметнасці. Хаця слова "выстаўка” абсалютна адпавядае сістэме беларускай мовы, утворанае па натуральных словаўтваральных мадэлях беларускай мовы. Таксама на маёй памяці з’явілася слова "імпрэза" (паланізм) як сінонім  слова "мерапрыемства". І так атрымалася, што спачатку яно ўжывалася паралельна са словам "мерапрыемства", а пасля адбылося паступовае разыходжанне семантыкі гэтых словаў. На сённяшні дзень "імпрэза" — гэта ўжо не проста любое мерапрыемства, а ўрачыстае мерапрыемства, прысвечанае нейкай значнай даце ці падзеі. Тое ж самае, як "кілер" і "забойца", толькі “кілер” ужо не паланізм, а англіцызм. Тут таксама размежаванне: "кілер" — гэта не любы забойца, а прафесійны наёмны забойца. Так што паяўленне паралельных найменняў, з аднаго боку, садзейнічае развіццю слоўнікавага складу мовы, але, з другога боку,  гэта не павінна быць самамэтай.

Еўрарадыё: Тая моўная сітуацыя, якую мы цяпер маем, уласціва толькі нашай краіне, ці ёсць краіны, дзе існуюць такія ж праблемы?

Аляксандр Лукашанец: Падобнага роду сітуацыі (з рознымі варыяцыямі) з'яўляюцца абсалютна натуральнымі і заканамернымі для двухмоўнага і шматмоўнага грамадства. Падобная сітуацыя існуе ў некаторых правінцыях Іспаніі, дзе побач з агульнай іспанскай мовай (“кастальяна”) існуюць мясцовыя блізкароднасныя мовы: галісійская, каталонская і іншыя. Суадносіны паміж гэтымі мовамі па ступені роднасці прыкладна такія ж, як паміж беларускай і рускай. І там узнікаюць такія ж самыя праблемы з выкарыстаннем гэтых моў у афіцыйных сферах ужытку. Паўтару, такія праблемы ўзнікаюць у большасці двухмоўных краін, у якіх двухмоўе з'яўляецца масавым. Унікальная наша сітуацыя толькі тым, што менавіта нацыянальная мова беларусаў запатрабавана значна ў меншай ступені, чым яна павінна была б выкарыстоўвацца як мова нацыянальнай большасці.

“Лацінка ў метро і на вуліцах цалкам адпавядае міжнародным стандартам”

Еўрарадыё: Што рабіць, каб дзеці пасля школы ведалі беларускую мову? Можа варта выкладаць яе як замежную?

Аляксандр Лукашанец: Перш за ўсё, трэба пашыраць беларускамоўнае асяроддзе. Па-другое, павінна быць адпаведная моўная кампетэнцыя, валоданне сістэмай мовы. Але самае галоўнае — гэта практыка. Вы не станеце гаварыць, пакуль не станеце гаварыць.

Я не бачу праблем з методыкай выкладання. Я перакананы, што сучасная сістэма школьнай адукацыі пры ўсіх крытычных адносінах да яе ў цэлым дазваляе вучню з сярэднімі здольнасцямі ды сярэдняй стараннасцю дастаткова авалодаць сістэмамі абедзвюх моў, незалежна ад мовы навучання ў школе, каб лёгка перайсці да яе выкарыстання ў сваёй дзейнасці. Патрэбная толькі практыка — і гэтыя сістэмныя веды ажывяцца. Але ёсць адзін момант. Авалодаць рускай мовай у школе лягчэй, бо дзеці, асабліва ў гарадах, знаходзяцца ў рускамоўным асяроддзі. Але я катэгарычна супраць таго, каб беларуская мова выкладалася як замежная.

Еўрарадыё: Ці патрэбная нам транслітарацыя на беларускую лацінку?

Аляксандр Лукашанец: Тут вельмі добра трэба ўсведамляць сутнасць гэтай з’явы. Размова ідзе пра перадачу ўласных назваў сродкамі лацінскага алфавіта. Таму не трэба прывязваць гэтую лацінку да канкрэтнай нацыянальнай мовы. Тое, што зроблена ў гэтым кірунку, зроблена ў адпаведнасці з міжнароднымі стандартамі і цалкам адпавядае пастаўленым задачам.

“Трасянка стала гарадскім прастамоўем”

Еўрарадыё: Ёсць такое меркаванне — хочаце гаварыць на беларускай мове, можаце пачынаць з трасянкі. Ці правільна гэта?

Аляксандр Лукашанец: Ёсць сферы, асяроддзе, дзе могуць выкарыстоўвацца не толькі літаратурная мова, але іншыя варыянты нацыянальнай мовы. У тым ліку і мясцовыя гаворкі, нейкія іншыя варыянты, якія не цалкам адпавядаюць нормам літаратурнай мовы — тая ж трасянка. Але ёсць сферы, дзе павінна выкарыстоўвацца толькі літаратурная мова: сфера школьнага навучання і сфера афіцыйнага ўжытку, а таксама ўсе іншыя сферы, дзе выкарыстоўваецца пісьмовая мова. Што ж тычыцца трасянкі — гэта з’ява непажаданая, але натуральная ва ўмовах шматмоўя. У пэўным сэнсе яна цяпер пачынае выконваць функцыю гарадскога прастамоўя. І яна займае пэўную нішу ў камунікацыйнай прасторы. Тое, што мы называем трасянкай, — гэта любое змешанае маўленне, якое мае шырокі дыяпазон. Таму часта бывае складана вызначыць, да якой моўнай стыхіі (беларускай ці рускай) яна адносіцца.

Еўрарадыё: Можа, вы нядаўна чыталі сучасных беларускіх аўтараў, можа параіце каго-небудзь для пашырэння слоўнікавага запасу?

Аляксандр Лукашанец: Я больш люблю класікаў беларускай літаратуры. Пачынаючы ад Янкі Маўра, Івана Шамякіна, Васіля Быкава. Я часам чытаю і сучасныя творы, але не так часта, як хацелася б. Мне падабаецца творчасць Навума Гальпяровіча, цікавы пісьменнік-раманіст Уладзімір Гніламедаў. А нейкія канкрэтныя прыярытэты я аддаць не магу. Добра было б, каб нашы сучасныя школьнікі далучаліся да твораў беларускіх класікаў. Па мове гэта вельмі ўзорныя тэксты.

Еўрарадыё: А ці варта перакладаць на беларускую мову творы рускіх класікаў, таго ж Пушкіна?

Аляксандр Лукашанец: Гэта залежыць ад запатрабаванасці. Але пераклады садзейнічаюць і развіццю слоўнікавага складу нацыянальнай мовы. Тут трэба ўлічваць моўную кампетэнцыю грамадства. Сёння наша грамадства можа чытаць творы рускіх пісьменнікаў на рускай мове. Але гэта не значыць, што найбольш знакавыя творы не павінны перакладацца. Сёння павінна перакладацца больш шырока заходняя літаратура, якая ўваходзіць у школьную праграму. Абсалютна неабходна, каб быў поўны камплект замежнай літаратуры ў беларускамоўных перакладах, якая ўваходзіць у школьную праграму.

Фота - Еўрарадыё