"Шмат у каго ў галаве яшчэ застаюцца сцены. Але ўсё менш"

Тое, чаго гадамі чакалі немцы, адбылося 9 лістапада 1989 года. Увечары гэтага дня было абвешчана аб адкрыцці прапускных пунктаў паміж дзвюма Германіямі — Германскай Дэмакратычнай Рэспублікай (саюзніцай СССР) і Федэратыўнай Рэспублікай Германіі (лаяльнай ЗША, Вялікабрытаніі і Францыі). Берлінская сцяна перастала існаваць, а падзеленая на 28 гадоў Германія зноў стала адной краінай.

З 1961-га сцяна дзяліла горад і цалкам абмяжоўвала рух людзей. Яна была складанай памежнай сістэмай з калючым дротам пад токам, нейтральнай паласой і вартавымі вежамі праз кожныя некалькі соцень метраў. Перасекчы сцяну легальна было амаль немагчыма, а рызыкоўныя спробы ўцёкаў завяршыліся смерцю амаль для 200 чалавек.

Берлінская сцяна доўгі час была адным з галоўных сімвалаў халоднай вайны. А яе падзенне сігналізавала аб дэмакратычных пераменах ва ўсёй Еўропе.

"Гэта была адна з гістарычных падзей, якая павінна была адбыцца з шэрагу прычын, таму што для гэтага склалася спрыяльная сітуацыя. Але ў той жа час яна адбылося і выпадкова. Дзякуючы настрою ўрада Усходняй Германіі ў той дзень, дзякуючы таму, што спрабавалі ўвесці нейкі новы рэжым на мяжы. А савецкая ўлада яшчэ і адзначала гадавіну Кастрычніцкай рэвалюцыі: усе былі ўжо нападпітку, Масква святкавала. Проста на пачатак лістапада 1989 года прыйшлося вельмі шмат супадзенняў", — адзначае гісторык Ян Клаас Берэндс.

Уся Германія вельмі ўрачыста адзначае 30-ю гадавіну падзення сцяны: на працягу тыдня ў Берліне праходзіць шэраг культурных падзей — выстаў, кінапаказаў, канцэртаў і тэматычных дыскусій. Напярэдадні гэтай даты hromadske пагаварыла з берлінцамі пра жыццё ў часы існавання сцяны, адчайныя рашэнні аб уцёках з ГДР і асаблівасці знаходжання ў Заходнім Берліне. А таксама пра тое, што змянілася для іх пасля 9 лістапада 1989 года i ці адчуваюць яны цяпер Германію сапраўды аб'яднанай.

Апошні востраў свабоды

На маставой перад Музеем Берлінскай сцяны каля былога кантрольна-прапускнога пункта Checkpoint Charlie, відаць надпіс: "Freiheit = Einheit" ("свабода = адзінства"). У выхадны дзень тут, на Фрыдрыхштрасэ, — шматтысячная мірная дэманстрацыя курдаў, якія прыйшлі выказаць абурэнне турэцкай ваеннай аперацыяй у Сірыі. "Заўсёды, калі людзі хочуць пратэставаць, яны прыходзяць сюды. Такая ўжо традыцыя гэтага месца", — кажа дырэктар музея Аляксандра Гільдэбрант на чыстай украінскай, яе роднай мове.

З 1980-х яна жыве ў Германіі, менавіта тады пераехала да мужа ў Заходні Берлін. Райнэр Гільдэбрант — вядомы нямецкі гісторык, публіцыст і праваабаронца, удзельнік антыфашысцкага руху супраціву. Ён заснаваў Музей Берлінскай сцяны яшчэ ў 1962 годзе, неўзабаве пасля таго, як яна была ўзведзена: гэта было спробай негвалтоўнага супраціву рэжыму ГДР.

Пасля музей набыў новы сэнс — барацьба не толькі супраць сцены, але і наогул супраць любых парушэнняў правоў чалавека. Будынак, дзе да гэтага дня знаходзіцца музей, тады быў усяго толькі за некалькі метраў ад сцяны, мяжы з Усходнім Берлінам.

Аляксандра кажа: я пазнаёмілася з Райнэрам выпадкова. Тады яна займалася мастацтвам і прыехала ў Берлін з уласнай выставай карцін:

"Я не планавала заставацца і спачатку не засталася, хоць і была вельмі закаханая ў яго. Я вярнулася ва Украіну, а ён пачаў тэлефанаваць мне кожны дзень. А ў той момант я яшчэ купіла ванну. І яна стаяла ў мяне пасярод кватэры ва Украіне. я яму так і сказала: не-не, у меня новая ванна, я нікуды не хачу ехаць. Яе ж трэба недзе паставіць, а не пакідаць так сярод кватэры. Але пасля трох месяцаў сэрца ўсё ж такі не вытрымала — і я прыехала".

Муж і жонка ўсяляк дапамагалі ўцекачам з ГДР — у першы час падтрымлівалі іх фінансава, дапамагалі з прытулкам. У Музеі Берлінскай сцяны можна даведацца пра ўсе магчымыя спосабы ўцёкаў: на лодцы праз Балтыйскае мора, у кузаве аўтамабіля, у чамадане або нават на паветраным шары.

"Людзі беглі з Усходняй Германіі, таму што яна была як адна вялікая турма. Яны не хацелі заставацца, таму што гэта было небяспечна. Невялікі прыклад: дзецям у школах задавалі задачу — намаляваць гадзіннік з экрана тэлевізара. Таму што яны адрозніваліся. Хто глядзеў заходняе тэлебачанне, гадзіннікі перад навінамі былі іншымі, не такімі, як гадзіннік на ўсходнегерманскім тэлебачанні. Для таго каб выявіць, якая сям'я глядзіць заходнегерманскае тэлебачанне, вось такое заданне давалі маленькім дзецям", — адзначае Аляксандра.

Акрамя таго, у будынку музея было спецыяльнае месца для прэсы — каб журналісты праз вялікія шкляныя вокны з заходняга боку маглі сфатаграфаваць, што адбываецца на ўсходнім.

"Сцяна была за дзвесце метраў ад нашых вокнаў"

Дом мужа і жонкі Мэер падобны на музей. У іх абаіх даўнія хобі: Гізэла калекцыянуе старадаўнія тканіны і ручнікі, а Бернд — фотаапараты і мадэлі цягнікоў. З іх вокнаў дагэтуль відаць земляныя насыпы і рэшткі сцяны: за дзвесце метраў ад іх дома ў Заходнім Берліне праходзіла мяжа з Усходнім.

Свабоднае перамяшчэнне з заходняй часткі ва ўсходнюю было абмежавана яшчэ з 1952 года, але ў зваротным кірунку людзі яшчэ маглі ездзіць свабодна. Нямала ўсходніх берлінцаў працавала тады на захадзе, і сотні людзей перасякалі мяжу побач з домам Мэераў штодня.

"Складанасць, праўда, была ў тым, што былі дзве розныя валюты, а купляць праязны білет можна было толькі за адну. З транспартам гэта працавала так: людзі заходзілі ў трамвай, даязджалі да мяжы, выходзілі, пераходзілі яе пешшу, потым зноў садзіліся ў трамвай ужо па іншы бок мяжы", — кажа Гізэла.

Яна добра памятае жнівень 1961-га, калі пабудавалі сцяну пасярод горада: "Гэта якраз быў сезон доўгіх адпачынкаў, і многія берлінцы былі ў ад'ездзе. Абсалютна ўся мяжа з'явілася за адну ноч. Увесь транспарт перастаў перасякаць мяжу ў адну ноч. Сцяна, вартавыя вежы з ўзброенымі салдатамі — усё гэта ўжо было пазней. Што было вельмі дзіўна — гэта тое, наколькі пустым усё стала раптам. Людзей, якія пастаянна тут хадзілі, больш не было. Тут быў кінатэатр, крамы, але ўсё гэта раптам стала непатрэбным, таму што людзі з ГДР больш не прыходзілі. А трамвай тут перастаў хадзіць, таму што проста стаў нерэнтабельным".

Гізэла ў той час працавала доктарам за некалькі кварталаў ад свайго дома і заўважыла, што пацыентаў з Усходняга Берліна больш не было. Кажа: ні яна, ні яе муж не маглі ўявіць, што калісьці сцяны больш не будзе.

Гізела ўспамінае: "Тады мне патэлефанавала сястра, якая больш за 50 гадоў жыве ў Швецыі, і сказала: што там у вас адбываецца? Я чула па радыё, што Берлінская сцяна ўпала! Увечары 9 лістапада мы былі занятыя рамонтам і ў пакоі іграла радыё. Мы пачулі, што была прэс-канферэнцыя і Шабоўскі (прадстаўнік урада ГДР — Рэд.) заявіў аб свабодзе перамяшчэння, якая павінна была пачаць дзейнічаць неадкладна. мы падумалі: ага, трэба хутка даклейваць шпалеры і адпраўляцца ў горад, каб паглядзець, што там робіцца. Але, на жаль, з-за рамонту пашкодзілі кабель і так і не даслухалі, што там такое адбылося. І чамусьці так і не паехалі ў цэнтр".

Мяжу каля дома Мэераў адкрылі на пяць дзён пазней, чым у цэнтры Берліна. Бернд на працягу некалькіх дзён напярэдадні фатаграфаваў людзей, якія чакалі гэтага каля сцяны. Затым пазычыў відэакамеру і здымаў усё, што адбывалася і да, і падчас разбурэння сцяны. Кажа: адчувалася немалая эйфарыя, нават незнаёмыя людзі кідаліся адно аднаму ў абдымкі і радаваліся, што яны нарэшце разам.

96 тысяч заходнегерманскіх марак

Уда Ешке — меламан са шматгадовым вопытам. Цяпер ён вядзе ўласнае музычнае міні-шоу на YouTube, а ў яго кватэры — вялізная колькасць фотаздымкаў музычных падзей, постараў, арыгінальны пінжак Джымі Хендрыкса. А яшчэ — дыск украінскага гурта "Мотанка" з аўтографам, набыты, калі яны выступалі на адной са станцый берлінскага метро.

Калекцыя пласцінак самых папулярных заходніх выканаўцаў была ў яго яшчэ ва Усходнім Берліне, дзе ён жыў у часы існавання сцяны. Ён займаўся іх нелегальным продажам: у заходняй частцы пенсіянеры, якія маглі свабодна перасякаць мяжу, па просьбе Ешке куплялі патрэбныя пласцінкі танна, ва Усходнім Берліне ён прадаваў іх у дзесяць разоў даражэй.

"Але аднойчы мой добры знаёмы, стаматолаг, кажа мне: за табой сочыць Міністэрства дзяржбяспекі. І адкуль ты пра гэта ведаеш, пытаюся. А ён кажа: я інфарматар службы. Вось так ён мне і кажа: я шпіён "Штазі" (усходненямецкія спецслужба. — Рэд.) і не хачу, каб цябе арыштавалі. На той момант у мяне было два сыны, дом ля мора, вялікая калекцыя пласцінак", — успамінае Ешке.

Калекцыя пласцінак разышлася за адзін дзень: іх куплялі нават служачыя "Штазі". Пасля гэтага Ешке ўзяўся за іншую забароненую дзейнасць — распаўсюд агітацыйных улётак. Таму за восем месяцаў яму давялося пабываць у шасці розных турмах.

З апошняй, у Карл-Маркс-Штаце, яго выкупіла заходнегерманская ўлада — за 96 тысяч заходніх марак, амаль паўмільёна ў пераліку на ўсходненямецкія. Для ГДР, у якой былі эканамічныя цяжкасці, распаўсюджанай была практыка продажу людзей, асуджаных па палітычных артыкулах.

"Улады ГДР калі не патрабавалі, то выпрошвалі ў Захаду шматмільярдныя крэдыты. Таму што з эканомікай не ўсё было ў парадку. У той жа час з краін Усходняга блока ў ГДР жылося лепш за ўсё. Польшча, Чэхія, Расія — усе жылі не так добра , як людзі ў ГДР. Кожны савецкі салдат з куды большай ахвотай застаўся б у ГДР, чым у сябе дома".

Такім чынам Ешке трапіў на Захад. Пра гэта ён марыў і раней: "Галоўным пунктам у маім запыце на выезд з ГДР было тое, што 14-гадовыя хлопчыкі тут павінны былі трымаць у руках зброю і вучыцца страляць. Але я сказаў: такога ніколі не будзе. Такое меркаванне было толькі ў мяне сярод усіх бацькоў 24-25 дзяцей у класе".

Яшчэ падчас знаходжання ў турме Ешке прымусілі падпісаць дакумент аб адмове ад усёй маёмасці, якую ён павінен быў пакінуць у ГДР. На той момант ён толькі што дабудаваў для сваёй сям'і дом каля возера — але яго таксама давялося "падарыць" дзяржаве. Гэта было за год да падзення сцяны, у 1988-м.

"Аднойчы мяне запрасілі ў кавярню "Ролінг Стоўнс" у Заходнім Берліне. І тады да мяне раптам прыйшло ўсведамленне: вось так, тыдзень таму я быў у турме, а цяпер сяджу ў кавярні "Ролінг Стоунс", побач са мной мае таварышы, мы ядзім італьянскую салату. Гэта было нешта неймавернае", — расказвае Ешке.

Надзея, якая спраўдзілася ў 1989-м

"Найважнейшай падзеяй таго часу, пакуль сцяна яшчэ існавала, для мяне было лета 1980-га, калі ў Польшчы паўстаў рух "Салідарнасць". Я тады быў у Польшчы, вывучыў мову, меў кантакты з польскай апазыцыяй. Вядома, я і не падазраваў, што менавіта ўсё гэта азначала, але ў мяне было адчуванне, што ўсё мяняецца. Забастоўка ў Гданьску павінна была стаць пачаткам канца для ўсёй сістэмы — не толькі ў Польшчы, не толькі ў ГДР. Наколькі доўга ўсё гэта будзе працягвацца, вядома, мы не ведалі. Але я адчуваў, што гэта — вырашальны момант. гэта было нешта большае, чым "Пражская вясна" ці паўстанні рабочых у ГДР у 1953-м — гэта была надзея. Яна спраўдзілася ў 1989-м", — кажа Вольфганг Тэмплін, вядомы польска-нямецкі апазіцыйны палітык.

Але да сваёй апазіцыйнай дзейнасці Тэмплін некаторы час працаваў на "Штазі". "Я тады, як і многія мае аднагодкі, верыў у ідэю сацыялізму — як у перспектыву, як ва ўтопію. Але не рэальнасць", — адзначае ён. Зрэшты, ужо ў 70-х гадах у яго пачалі ўзнікаць сумненні, у прыватнасці, пад уплывам кніг савецкіх дысідэнтаў. Па словах Тэмпліна, вялікае ўражанне на яго зрабіла кніга ўкраінца, генерала Пятра Грыгарэнкі.

"Калі я пакінуў працу ў "Штазі", на ўсіх магчымасцях маёй далейшай кар'еры можна было ставіць крыж. І адзінае, што я мог тады рабіць, гэта адправіцца на гадавое навучанне ў Польшчу. Але ўжо ў 80-х у мяне больш не было шанцаў з'ехаць з ГДР", — кажа Тэмплін.

Аднак дзякуючы кантактам з польскімі і заходнімі аднадумцамі ён пачаў апазіцыйную дзейнасць ва Усходнім Берліне. Тэмплін разам з 20-25 сябрамі выдаваў нелегальны апазіцыйны часопіс Der Grenzfall ("Падзенне межаў". — Рэд.), ладзіў спецыяльныя выставы — каб усяляк распаўсюджваць матэрыялы пра рэпрэсіі, пра беспрацоўе, якое панавала ў ГДР, а таксама пра рухі супраціву ва Украіне, Польшчы і Чэхіі.

Вестка пра падзенне сцяны заспела Тэмпліна ў Гамбургу. Але неўзабаве пасля адкрыцця межаў ён вярнуўся ва Усходні Берлін. "Гэта падзея была адчувальная па ўсёй Германіі. Але, вядома, усё ж гэтай ноччу трэба было быць у Берліне, таму што ў Гамбургу было такое адчуванне: о божа, што адбылося? Тады наогул усім было цяжка ўявіць рэальнасць гэтага моманту".

Чацвёртая спроба, якая стала ўдалай

Інгэ Альбрэхт працуе журналісткай і рэдактарам аўстрыйскай службы нямецкага грамадскага вяшчання ZDF. Яна нарадзілася ва Усходнім Берліне праз два гады пасля таго, як сцяна была пабудавана. Яе бацька не падтрымліваў ідэі сацыялізму, і, калі аднойчы прадпрыемства, дзе ён працаваў, вырашыла ўзнагародзіць яго за дасягненні партыйнымі ўзнагародамі, ён адмовіўся.

"Яму тады адкрыта заявілі: што ж, калі ты пратэстуеш, калі не прымаеш нашых заахвочванняў, то твае дзеці не змогуць тут атрымаць вышэйшай адукацыі. У той момант мы зразумелі, што ніякай будучыні ў гэтай краіне больш няма", — кажа Інгэ. Тады яна хацела вучыцца на доктара і вырашыла шукаць любы спосаб перасекчы мяжу.

Спачатку — праз мяжу паміж Балгарыяй і Турцыяй. Але аказалася, што балгарскія межы занадта добра ахоўваюцца і салдаты маюць права ўжыць зброю супраць уцекачоў.

Тады Інгэ вярнулася і спрабавала пісаць афіцыйныя запыты на выезд з краіны. Але гэты спосаб быў асуджаны: яна ў той час пачала працаваць на тэлебачанні ГДР і лічылася носьбітам дзяржаўнай таямніцы. У выніку Інгэ адважылася паспрабаваць бегчы праз амбасаду Заходняй Германіі на ўсходнегерманскай тэрыторыі: "Гэта было не надта проста: кожныя другія ўцёкі быў няўдалым. Амбасада ў той час вельмі пільна ахоўвалася "Штазі". Але па тэлевізары мы пачулі, што камусьці ўдавалася так бегчы. І вось мы, тры жанчыны, трымаючы за руку дзяцей, прыйшлі да амбасады. Тады адбылося нешта нечаканае: мы ўбачылі сотні маладых людзей у блакітных кашулях, якія маршыравалі і, прытанцоўваючы, ішлі па вуліцы. Для нас гэта быў шанц. Паліцэйскія, якія стаялі каля амбасады, заглядзеліся на кароткія спаднічкі дзяўчат. І мы змаглі хутка перабегчы вуліцу незаўважанымі".

Інгэ схапіла за руку адно дзіця, яе сяброўка — другое, і яны адважыліся бегчы. У амбасадзе былі шкляныя дзверы, і адзін паліцэйскі раптам заўважыў уцекачоў і рвануўся, каб схапіць шасцігадовае дзіця. Яго маці раптам гучна закрычала: "Ану не чапай яго!" І той адпусціў проста ад спалоху і нечаканасці.

"Паліцэйскія цяпер глядзелі на нас праз шкло. Але мы былі ўжо ў амбасадзе — і гэта самае галоўнае. Унутры сядзеў служачы амбасады, ён толькі паглядзеў на нас і ўсміхнуўся. Маўляў, класна, дзяўчаты, вам гэта ўдалося!" — расказвае Інгэ.

Гэта было за пяць гадоў да падзення сцяны. Па словах Інгэ, у Заходнім Берліне з'явілася мноства магчымасцяў, у прыватнасці падарожнічаць і вучыцца.

Да адкрыцця межаў у 1989-м яна толькі аднойчы бачылася ў Празе з роднымі, якія засталіся ва Усходнім Берліне і ў свой час падтрымалі яе рашэнне бегчы на ​​Захад: "Уявіце: я і мая сям'я жылі ў адным горадзе, але не мелі права сустрэцца ў ім з-за сцены".

Жыццё ў Заходнім Берліне Інгэ называе больш расслабленым: "Цяпер больш не трэба было клапаціцца пра тое, у якім ключы і пра каго кажаш". Інгэ зазначае: да гэтага, падчас працы на тэлебачанні ў ГДР, яна адчувала цэнзуру, недапушчальнасць крытыкі ў адрас улады — таму ў той час займалася больш "нейтральнымі" тэмамі, культурай.

Інгэ часта расказвае пра сваё жыццё ў ГДР і ўцёкі ў школах: кажа, дзеці слухаюць з вялікай увагай і цікавасцю і не могуць сабе ўявіць дзвюх падзеленых Германій.

"Шмат у каго ў галаве ўсё яшчэ застаюцца сцены. Я ведаю людзей, якія жылі ў свой час з абодвух бакоў сцяны, і ў іх усё яшчэ ўзнікаюць праблемы ў камунікацыі. Ім дагэтуль складана знайсці агульную мову. Ці то хтосьці камусьці зайздросціць, ці то не жадае паспрабаваць зразумець. Характэрна, што гэта датычыцца не толькі пажылых людзей, але і маладых. У некаторых сем'ях да гэтага часу прынята ўжываць паняцце "Заходняя Германія", хоць цяпер мы ж усе ў адной краіне. На шчасце, такой рыторыкі становіцца ўсё менш", — адзначае Інгэ.

Пры падтрымцы "Медиасети"