Турцыя паміж дэмакратыяй і аўтарытарызмам. Рэпартаж са Стамбула
Фота: JAMnews
Рэпартаж JAMnews са Стамбула аб лёсавызначальным выбары.
16 красавіка ў Турцыі адбыўся рэферэндум, які ўсё ў адзін голас называюць гістарычным. Турцыя ўжо не будзе ранейшай.
Вырашалі 55 мільёнаў турэцкіх выбаршчыкаў. Зрабілі яны гэта ва ўмовах надзвычайнага становішча, уведзенага ў краіне пасля правальнай спробы дзяржаўнага перавароту ў чэрвені 2016.
Па дадзеных на вечар 16 красавіка, на пытанне, вынесенае на рэферэндум, станоўча адказалі 51 працэнт тых, хто прагаласаваў. Адмоўна — 48 працэнтаў.
Што вырашалася
Вырашаўся лёс у агульнай складанасці 18 артыкулаў турэцкай канстытуцыі. Калі выбаршчыкі кажуць "так" прэзідэнту Эрдагану, які ініцыяваў гэты рэферэндум, тады:
- Турцыя з парламенцкай рэспублікі ператвараецца ў прэзідэнцкую;
- Пасада прэм'ер-міністра скасоўваецца, уся выканаўчая ўлада засяроджваецца ў руках прэзідэнта.
- Парламентарыі не змогуць нават выклікаць да сябе міністраў, а толькі накіроўваць ім пісьмовыя запыты;
- Вышэйшы савет суддзяў і пракурораў узначаліць міністр юстыцыі, прызначаны прэзідэнтам без усялякага ўзгаднення;
- Прэзідэнт не можа абірацца больш чым два разы запар, але калі парламент прыме рашэнне аб датэрміновых выбарах, то і парламент, і прэзідэнт пераабіраюцца, але другі тэрмін не лічыцца другім, і так да бясконцасці.
Сценка на сценку?
Напярэдадні рэферэндуму ўсе апытанні грамадскай думкі ў Турцыі паказвалі, што колькасць прыхільнікаў і праціўнікаў прапанаваных рэформ — прыкладна роўная. Большасць прагнозаў схілялася на карысць таго, што выбаршчыкі скажуць "не", але сцвярджаць гэта адназначна не браўся ніхто.
Стамбул стракацеў плакатамі ў падтрымку і супраць канстытуцыйных пераменаў. У вулічнай агітацыі прыкметней былі намаганні прыхільнікаў "Evet" ("Так!"). Іх галоўны козыр — партрэт прэзідэнта Эрдагана. У сацыяльных сетках больш актыўныя былі іх апаненты — "Hayir!". Самы папулярны жарт апошніх дзён у турэцкім сегменце Фэйсбука: "Скажы што-небудзь сэксуальнае на турэцкай. — Не!"
Спрэчкі паміж двума лагерамі вяліся жорсткія.
Адны лічылі, што без новых паўнамоцтваў прэзідэнт Эрдаган не зможа зрабіць Турцыю вялікай краінай. (Ён нагадвае прэзідэнта Трампа не толькі гэтым лозунгам, але і манерай звяртацца да сваіх прыхільнікаў — кароткімі фразамі і з драматычнай інтанацыяй).
Іншыя адказвалі ім, што Турцыя стаіць на парозе новага Сярэднявечча і жорсткага аўтарытарызму. Асабліва актыўнымі сярод праціўнікаў Эрдагана былі жанчыны.
Напрыклад, актывістка руху за правы жанчын "Кадэр" Жасмін Бекташ цвёрда перакананая, што поспех Эрдагана, які пастаянна апелюе да "традыцыйных ісламскіх каштоўнасцяў", будзе азначаць паблажлівае стаўленне да праблемы ранніх шлюбаў, павелічэнне выпадкаў згвалтавання і легалізацыю хатняга гвалту.
Пры гэтым на вуліцах Стамбула кідаецца ў вочы абстаноўка грамадзянскага міру і згоды, адсутнасць агрэсіі.
Жаночых мусульманскіх хустак і цалкам закрытых асоб стала заўважна больш. Пры гэтым дзяўчат, апранутых так свабодна, што пазайздросціць набярэжная Ніцы, менш не паменшала. Самае дзіўнае, што вельмі часта сустракаюцца кампаніі, у якіх весела перагаворваюцца адзін з адным тыя і другія. У руках у іх — аднолькавыя пакеты "Mango", "Marx & Spencer", "MaxMara".
Ці, напрыклад, на цэнтральнай вуліцы Істыкляль мітынгуюць на адлегласці 50 метраў адзін ад аднаго прыхільнікі "Так!" і "Не!". Метады агітацыі падобныя — рытмічныя песні і танцы.
Але ёсць адрозненне. У адных — стацыянарная сцэна: адкрытая пляцоўка на першым паверсе нейкага будынка. У другіх — голая вуліца.
І першыя без ваганняў пускаюць другіх ў сваю прыбіральню.
Хто не вызначыўся
Магчыма, вынік галасавання вырашалі тыя, хто свой выбар адклаў на апошні дзень. Такіх нямала.
Таму што лінія водападзелу паміж "так" і "не" адзначаная не па прамой. Гаворка ідзе не толькі пра розныя погляды багатых і бедных, маладых і пажылых. Турэцкае грамадства ўладкавана крыху больш складана.
Як, напрыклад, павінен галасаваць на гэтым рэферэндуме чалавек з такім лёсам, як у Ілмаза Азлюка?
Ён выхадзец з беднай курдскай вёскі. Першы ў сям'і, хто атрымаў адукацыю (тры гадзіны ў дзень пешшу да школы і назад). Вакол — людзі, якія ведаюць, як збіраецца-разбіраецца аўтамат Калашнікава, але ніколі ў жыцці не бачылі вадаправоду. Ён перабраўся з сям'ёй у Стамбул, гандляваў пластыкавымі пакетамі на вуліцы, рэдка бываў сыты. Прабіўся, завёў уласны турыстычны бізнес — і паспяховы, размаўляе на некалькіх мовах. Дапамог падняцца шматлікім братам і сёстрам, гатовы цяпер даць вышэйшую адукацыю сваім дваім дзецям.
І значная частка яго паспяховага жыцця прыйшлася на час прэзідэнцтва Эрдагана. Як галасаваць?
Ілмаз, які называе сябе патрыётам Турцыі і Стамбула, вырашыў адкласці прыняцце канчатковага рашэння да таго моманту, калі ён возьме ў рукі бюлетэнь на выбарчым участку.
Мабыць, найбольш поўнае стаўленне тых, хто не вызначыўся з выбарам, сфармуляваў адзін з рыбакоў на мосце праз Басфор, які злучае азіяцкую і еўрапейскую часткі Стамбула. Яны там не хобі занятыя, а працай. Злоўленая рыба неадкладна адпраўляецца на бераг, затым на патэльню і на стол у адным з незлічоных рэстаранаў.
"Мне ўсё роўна, — сказаў ён. — Прэзідэнт рыбе не начальнік".
