Лукашэнка — узурпатар, беларускі — гераіні. Гутарка з чэшскай дысідэнткай

Я бязмежна захапляюся Святланай Ціханоўскай — перадусім яе ўпэўненасцю ў сабе. Думаю, што нам, чэхам, а пагатоў жанчынам, бракуе ўпэўненасці. Цяпер я ўжо крыху навучылася гэтаму, але калі мне трэба было выступаць перад людзьмі, я трымцела, у мяне знікаў голас, моцна білася сэрца. Але калі Святлана выступала тут на Кампе, на Малай Стране, дзе я таксама была, яна была такой упэўненай, пераканаўчай і цвёрдай, што змагла б без праблем быць хоць дырэктаркай усёй планеты. У нас гэтага крыху бракуе.

Я захапляюся тым, што, калі ў яе былі нейкія асцярогі ці сарамлівасць (якія, прынамсі ў нас, тыповыя для жанчын, ім непрыемна быць занадта бачнымі), яе рацыянальнае рашэнне пераважыла нават страх за дзяцей і сям’ю. Я гэта вельмі высока цаню. Я хацела б, каб мы, чэшскія жанчыны, таксама мелі такую рысу. 

— Я памятаю, як, калі я была цяжарная трэцім дзіцём, мы з мужам шпацыравалі па парку на Малай Стране, на Кампе. За намі сачыла таемная паліцыя. Перш чым мы дайшлі дадому на Вінаграды, змянілася сем машын. Гэта было дэманстратыўна.

Калі я ішла, напрыклад, па кавун, яны спыняліся, выходзілі з машыны. Часам хтосьці ішоў за намі. Гэта было звыкла. Яны прыходзілі да мяне і потым, калі са мной разышоўся першы партнёр і я каля двух гадоў жыла адна. Яны прыходзілі дадому і пастаянна патрабавалі, каб я ім казала, хто што гаварыў, хто што думаў. Але я атрымала падрыхтоўку ў сваёй сям’і.

Калі я нарадзіла Крыстыну, акурат пачалі затрымліваць хартыстаў. Мама прыйшла пад вокны радзільні (тады наведнікаў у радзільню не пускалі) і крычала: “Яра, тата ў Рузыне (гэта турма) і прасіў табе перадаць, што да цябе прыйдуць, але ты ім нічога не кажы, бо табе гэта ўсё адно не дапаможа”.

Таму калі мне задавалі пытанні, я трымалася гэтага прынцыпу. Я казала: “Прабачце, мне вельмі няёмка, але я адмаўляюся даваць паказанні”. А калі мяне выклікалі на допыт у пастарунак, я брала з сабой дзяцей. Яны заўсёды палохаліся і пыталі: “Чаму вы прыйшлі з дзецьмі?” А я казала: “Яны паслухмяныя. Дайце ім паперу і алоўкі, і яны будуць маляваць”.

Я баялася, што мяне разлучаць з дзецьмі. Я не хацела шантажаваць іх гэтым, але і пакідаць дзяцей таксама не хацела, бо калі б яны мяне сапраўды затрымалі, што было б з дзецьмі?

Я ведала, што мае сябры-хартысты паклапоцяцца пра іх, але калі я на допыце, а яны пра гэта не ведаюць, дык не змогуць ім дапамагчы. 

Самыя жудасныя рэпрэсіі былі супраць людзей з андэграўнду. Ярміла памятае, як аднойчы паліцыя прыехала на лецішча Ладзі Ліса, у якога гасцяваў спявак Чарлі Соўкуп — “гэта было вельмі глухое месца”. Мужчыну збілі на вачах у дзяцей. 

— На маю сяброўку Зіну Фройндаву напалі ў яе дома, і гэта было таксама жахліва, — кажа суразмоўніца. — Уначы нехта пазваніў у дзверы, яна спытала: “Хто там?” Яна была адна дома. Голас адказаў: “Іван”. Яна была спрасонку і падумала, што гэта паэт Іван Йіроўс, якога мы называлі Вар’ят.

Гэта быў не Вар’ят, а тры таемныя, у цывільным, натуральна. Яны сарвалі з яе адзенне, абстрыглі валасы і перарэзалі тэлефоны, каб яна не магла званіць, выключылі святло, і ўсё выглядала так, што яны яе згвалцяць. Гэтага не здарылася, але было жахліва. Яе білі. Гэта было вельмі прыніжальна.

Некалькі разоў па дарозе на працу на яе нападалі незнаёмыя, кідалі ў яе камяні. Аднойчы яе адправілі ў венералагічны дыспансер, як прастытутку. Гэта было сапраўды жудасна.

Тады сябра пераканаў яе эміграваць.

Ярміла прыгадвае яшчэ адзін выпадак. Аднойчы ўначы яна сядзела дома з дзецьмі, і раптам прыйшла паліцыя. Жанчына не стала адчыняць — дзверы проста выбілі.

— Чацвёра мужчын… Я не разумею, як яны гэта зрабілі, бо ў кватэрах на Вінаградах, дзе мы жылі, старыя высачэзныя дзверы на петлях. Ім нейкім чынам удалося выбіць дзверы, і мае дзеці падышлі да мяне з дзіцячымі валізачкамі, у якія яны паклалі зубную пасту і плюшавыя цацкі, бо сабраліся ў турму. Але яны толькі прайшліся па кватэры — маўляў, атрымалі паведамленне, што тут былі тэрарысты. І сышлі. Яны нас проста палохалі.

Трэба сказаць, што мне зноў дапамог тата. Перш чым яны трапілі ўсярэдзіну, я патэлефанавала тату. Гэта было пасля нападзення на Зіну. Я сказала тату, што адна з дзецьмі і што мне страшна. Ён сказаў: “Не бойся, я ўжо тэлефаную ў “Голас Амерыкі”, Радыё Свабода, людзям з Камітэта абароны ахвяраў несправядлівага пераследу. З дзецьмі яны табе нічога не зробяць”. Мне сапраўды нічога не зрабілі. Яны толькі ўзялі пашпарт і сказалі, каб я па яго прыйшла. Гэта скончылася яшчэ адным допытам. З таго, што мне вядома, самае страшнае і прыніжальнае здарылася тады з Зінай. Яшчэ я ведаю, што Вера Роўбалава [псіхатэрапеўтка і дысідэнтка] хавала жанчыну, якую хацелі пасадзіць, а тая была цяжарная, і ўсё адно…

Трэба трымацца разам

— Мне было б вельмі прыемна дажыць да часу, калі людзі ў Беларусі будуць свабоднымі ад узурпатарства Лукашэнкі, а таксама імперыялістычнай Расіі, — кажа суразмоўніца Еўрарадыё. — Я мару пра гэта і жадаю гэтага людзям у Беларусі.

Ярміла зноў з захапленнем гаворыць пра беларусак, якія, на думку дысідэнткі, маглі б стаць добрым прыкладам для іншых. Яна заўважае, што многія актывісткі змагаюцца з рэжымам і сёння — нягледзячы на тое, што многім з іх давялося з’ехаць.

— Я думаю, што нам варта павучыцца ў беларускіх жанчын, як прасоўваць патрэбнае грамадству і патрэбнае нам. Але, на маю думку, каб жанчыны ці любыя іншыя групы або асобныя людзі маглі чагосьці дасягнуць, трэба трымацца разам, шмат размаўляць пра тое, што працуе і што не працуе, і імкнуцца завязаць сувязі не толькі паміж жанчынамі, але і з усімі іншымі групамі.

Мы прыйшлі да таго, што не існуе адной канкрэтнай праблемы, бо ўсё ўзаемазвязанае. Вядома, калі чалавек хоча чагосьці дасягнуць, трэба на гэтым засяродзіцца. Але карысна ведаць і пра тое, што робяць астатнія і як гэта звязана з тым, што робім мы. А яшчэ вельмі важнае цярпенне.

У 1989 годзе з нас усе смяяліся, калі мы казалі, што ў Празе немагчыма дыхаць.

Спецыялісты нам казалі: едзьце на вёску. Мы казалі: добра, але мы хочам жыць тут, да таго ж на вёсцы ўзімку яшчэ горш, чым у горадзе. І за гэтыя 30 гадоў сітуацыя, якая нас не задавальняла, значна змянілася. Навакольнае асяроддзе, акрамя парніковых газаў, на лепшым узроўні, але галоўнае — нас больш не лічаць нейкімі дурніцамі, якія мусяць стаяць ля пліты і карміць дзяцей. Цяпер да нас нават звяртаюцца як да экспертак. Або чыноўнікі, якія займаюцца транспартам, кажуць: “Мы не можам гэтага зрабіць, “Пражскія маці” будуць супраць. Мы зрабіліся аўтарытэтам, і нікому не замінае, што ў галіне транспарту, дзе большасць — гэта мужчыны, мы маем ключавое права голасу, прынамсі ў Празе.

Таму, як кажа чэшская прымаўка, з цярпеннем далёка дойдзеш.

Цалкам размову са спадарыняй Ярмілай Ёнавай слухайце і глядзіце па спасылцы.

Таксама вы можаце перагледзець нашую размову з чэшскім сенатарам Паўлам Фішарам, інтэрв’ю з пісьменнікам і музыкам Яхімам Топалам, гісторыкам Петрам Главачкам, аналітыкам Онджэем Соўкупам, а таксама гутарку з дачкой вядомай чэшскай дысідэнткі Петрушкі Шустравай — Бланкай Петрашовай.