Пётр Марцаў: Перабудаваць краіну зможа толькі ўлада
Трэба правесці закрыты конкурс на распрацоўку мадэлі развіцця, бо даць загад сістэме думаць па-іншаму — гэта разбурыць саму сістэму
Марцаў: Па-першае, давайце разбярэмся, што ў нас ёсць, што ў нас атрымалася за гэтыя гады. Мы атрымалі ў спадчыну нават не эканоміку, а частку эканомікі Савецкага Саюза — буйнейшую вытворчасць машынабудавання, станкабудавання, чорная металургія — усё тое, што з'яўлялася часткай гаспадарчага комплексу Імперыі.
Даведка: Пётр Марцаў — журналіст, палітолаг, галоўны рэдактар і заснавальнік “БДГ”
Як нас і называлі — “зборачны цэх Савецкага Саюза”. То бок, цалкам залежныя ад расійскай сыравіны...
Так, таму як толькі эканоміка стала асобнай, гэта стала імпартазалежная эканоміка. Нашыя даходы — гэта даходы ад рээкспарта расійскай нафты, нафтаперапрацоўка экспарта нафтапрадуктаў, нафтахімія, металургія — усю гэтую сыравіну мы атрымлівалі з Расіі.
Другі артыкул даходаў — гэта гарантаваны збыт нашай прадукцыі вышэйпералічанага цяжкога і сярэдняга машынабудавання назад туды на расійскі рынак. Таму што па якасці прадукцыя адпавядала толькі гэтаму рынку.
Мы атрымалі ў межах саюзнага праекту супер-танныя кошты. Таму расіяне маюць права казаць пра субсідыі, пра крэдыты, пра фінансаванне эканомікі. Паводле падлікаў экспертаў, за гэтыя гады яны крэдытавалі не менш чым на 50 мільярдаў долараў.
Атрымаўшы гэтыя грошы, трэба было выкарыстоўваць іх для стварэння сваёй уласнай нацыянальнай эканомікі, адэкватнай рэсурсам гэтай краіны.
А на што мы выкарысталі гэтыя грошы?
Мы гэтыя грошы выкарысталі на частковую мадэрнізацыю гэтых жа прадпрыемстваў, але далёка не поўную. А самае галоўнае — на сацыяльную абарону, на сацыяльную палітыку.
Так ці інакш, у аснове ўнутранай палітыкі ляжала магутная сацыяльная палітыка, сацыяльная падтрымка малазабяспечаных слаёў насельніцтва, бясплатная ахова здароўя. То, чым мы ганарымся. Так, мы сапраўды ў гэтым сэнсе слова больш сацыяльна абароненыя за любую іншую краіну СНД. У гэтым, дарэчы, і сакрэт стабільнасці ўлады.
Але, датуючы ўвесь час нашу эканоміку, расіяне, натуральна, разлічвалі на тое, што мы будзем расплачвацца...
Расіяне прад'явілі палітычныя рахункі. Ну, мы адказалі горда — не.
Гэтыя гады, калі мы агучвалі палітыку яднання з Расіяй, мы рэальна ішлі па гэтым шляху альбо толькі гаварылі і насамрэч выбар зроблены не быў?
Ну, вось цяпер мы можам абсалютна спакойна сцвярджаць, што мы мелі штосьці зусім іншае на ўвазе. Мы не збіраліся гэтага рабіць. Нам трэба было выйграць час дзеля таго, каб узнавіць гэтую эканоміку, узнавіць дзяржаўнасць. І нарадзіць уласную нацыянальную эканоміку, адэкватную рэсурсам.
Эканоміка, адэкватная рэсурсам, — гэта якая?
Які рэсурс мы назавем для Беларусі першым? Транзіт. Беларусь — краіна геаграфічнага перакрыжавання, праз якое валам ідуць тавары, сыравіна, транспарт. Адпаведна, гэта краіна транзіту, а гэта значыць вытворчыя і гандлёва-мытныя свабодныя эканамічныя зоны. Толькі з рэальнымі прэферэнцыямі, а не такімі, як у нас сёння.
Гэта нафта і газаперапрацоўкі, сельская гаспадарка, аграперапрацоўка, харчовая прамысловасць. Мясцовая прамысловасць — вытворчасць будаўнічых матэрыялаў, торфу, угнаенняў і г.д. Ну, і, напэўна, зборачная вытворчасць, таму што кадры ёсць, досвед ёсць...
Калі мы кажам, што Беларусь — краіна трактароў, аўтамабіляў — гэта хлусня. Гэта не мадэль для Беларусі ўвогуле, гэта згубная мадэль. І з гэтым мы цяпер маем справу. Як толькі нас перасталі крэдытаваць і субсідаваць, прыбралі рынак збыту, нашы прадпрыемствы і наша прадукцыя тут жа абсалютна завісла. І стала як мінімум дарагой, як толькі пайшлі ўверх кошты на газ.
Што ў нас яшчэ ёсць і што, і што абсалютна дакладна трэба рабіць... Трэба запомніць, што Беларусь — гэта краіна малога і сярэдняга бізнэсу. Не толькі і не столькі вытворчага і сервіснага бізнеса, колькі бізнеса інтэлектуальных паслуг: праграмаванне, нана- бія- лазерныя і іншыя тэхналогіі, творчыя і навуковыя работы, вынаходніцтва.
Ведаеце... Няхай мяне даруюць эканамісты, якія, магчыма, будуць слухаць гэтую перадачу, але я дазволю сабе вельмі спрошчана апісаць сучасную эканамічную мадэль Беларусі. Гэта вышэйпералічаныя прадпрыемствы цяжкія, сярэднія, буйныя — машынабудаванне, нафтахімія, нафтаперапрацоўка, чорная металургія. Усё гэта дзяржаўныя прадпрыемствы.
А далей мы кажам пра наш малы і сярэдні бізнэс. А ён які? А ён абслугоўвае ўвесь гэты комплекс. Гэта альбо сервісныя прадпрыемствы, альбо прадпрыемствы, якія пастаўляюць гайкі на гэтыя самыя прадпрыемствы, альбо прадпрыемствы, якія займаюцца збытам гэтай самай прадукцыі.
То бок, і малы і сярэдні бізнэс Беларусі ў гэтай эканамічнай мадэлі таксама з'яўляецца закладнікам ўзгаданай мадэлі і развівацца без гэтага комплекса не можа?
Так. Усё, што засталося пералічыць, што яшчэ ёсць — гэта імпарт і гандаль. Але гандаль мы моцна не любім, імпарт нам шкодны для ўнутранага рынку, мы ўсё імпартазамяшчаем і замяшчаем — і ніяк не можам замясціць... Атрымоўваецца тупік. Плюс крызіс: у крызіс усе пачалі лічыць грошы, асабліва Расія.
З крызісам ці без, праблема перад Беларуссю ўсё роўна стаяла б, але не так востра, і можна было б цягнуць яшчэ нейкі час. Цяпер — ужо не.
Для таго, каб атрымаць нейкія апоры і рэалізаваць гэтую славутую шматвектарную палітыку — супрацоўнічаць з Захадам, Блізкім Усходам, з Лацінскай Амерыкай, атрымоўваць інвестыцыі — неабходна змяняцца і трансфармавацца: аб'яўляць і рабіць нейкую эканамічную мадэль...
І тут паўстае пытанне, ці ёсць у нас план?
Неабходныя глыбокія, сістэмныя рэформы, досыць доўгатэрміновыя. Гэта цэлая праграма, мінімум 5-7 год. А то і больш — 12-15. І для таго, каб выканаць гэтую праграму, трэба для пачатку яе прад'явіць.
Для таго каб распрацаваць такі план, неабходна распрацаваць з нуля новую канцэпцыю дзяржразвіцця. Яна ў нас нібыта ёсць — дзяржаўная праграма да 2020 года, нацыянальная стратэгія развіцця эканомікі да 25-га года, яшчэ нейкія дакументы... Але яны ўсе былі распрацаваныя да крызісу і да канфлікту, назавем яго ўжо так. Да канфлікту з Расіяй і да дыялогу з Захадам.
Людзі, якія прывыклі гадамі эксплуатаваць гэтую мадэль, наўрад ці, прачнуўшыся раніцай, могуць вырашыць, што трэба штосьці мяняць. Гэта занадта глабальнае і прынцыповае рашэнне для палітычнага кіраўніцтва.
Гатовае яно ці не — цяжка казаць. Але, хутчэй за ўсё, не, таму што мы бачым план па лібералізацыі эканомікі, мы бачым антыкрызісныя меры, набор якіх стандартны і прымянімы.
Але ад таго, што ён прымянімы, мы не зменім гэтую мадэль. Яна нам усё адно прынясе праблемы ў будучыні, нават калі мы зараз гэты крызіс перажывем, мы ўсё адно будзем непаўнавартаснай краінай, залежнай ад чужых рэсурсаў.
Магчыма, палітычнае кіраўніцтва Беларусі стрымліваюць сацыяльныя абавязкі?
Так, вытрымаць сацыяльныя абавязкі вельмі цяжка. Але ёсць іншы шлях. Дзякуючы крызісу можна людзям шчыра сказаць:«Паслухайце, сусветны крызіс, мы не вінаватыя!». А мы сапраўды ў нейкай ступені не вінаватыя.
І тут дзяржава валодае інструментарыем. Уся магутнасць дзяржаўнай прапаганды, якая раней была скіраваная на апазіцыю, можа быць накіраваная на мяккае запэўніванне людзей у неабходнасці трансфармацыі...
Але на сённяшні дзень кіраўніцтва не гатовае прыняць такое рашэнне — і гэта яшчэ ладна. Але, можа, яно не гатовае яшчэ ўсвядоміць яго неабходнасць...
А ці ёсць тэрмін — апошні тэрмін, калі павінны гэтае рашэнне прыняць? Можа, калі яны нарэшце стануць гатовыя, то будзе позна што-небудзь рабіць...
Насамрэч штосьці рабіць ніколі не позна. Было б правільна, каб палітычнае кіраўніцтва Беларусі гэтым занялося ўжо ў 2007 годзе. Таму што ў 2007 годзе была відавочная канфліктнасць сітуацыі з Расіяй. Тады праглядалася неабходнасць дыялогу з Захадам і шукаліся шляхі. Проста ў Беларусі ўсё робіцца марудна.
Ну дык тут жа яшчэ і крызіс ідзе...
А вось крызіс гэта як раз паскорыў! Я думаю, паскорыць гэта разуменне. Але я не магу сказаць, што праз тры месяцы, праз два месяцы ці праз год хтосьці штосьці зразумее і прыме рашэнне. Зразумейце яшчэ адну простую рэч. Беларусы ўступілі ўжо ў год перадвыбарнай прэзідэнцкай кампаніі. Распачынаць такога кшталту пераўтварэнні — гэта рызыка...
...на якой можна выйграць!
Так, разам з тым я лічу, можна сапраўды выйграць. Гэта, па сутнасці, новая праграма новай суверэннай Беларусі. Любы палітык за шчасце палічыў бы атрымаць такі інструментарый, такую праграму.
Але атрымліваецца, што гэта ніякім палітыкам не патрэбна — ні тым, якія ва ўладзе, ні тым, якія не ва ўладзе. Тыя, каго мы называем апазіцыяй, дадумаліся ўсяго толькі да антыкрызіснай праграмы. Хаця менавіта ім варта было б прапаноўваць шлях развіцця.
Але, шчыра кажучы, такога кшталту праграмы робяцца ўсё роўна пад уладу. Апазіцыйная партыя можа прыйсці да ўлады з гэтай праграмай і рабіць гэтую праграму. Улада можа прыняць гэтую канцэпцыю і рабіць гэтую праграму, і толькі яна можа яе рабіць.
Я думаю, па эканамічнай сітуацыі стане відавочна, што ў 2011 годзе, то бок пасля прэзідэнцкіх выбараў, нават выбранае палітычнае кіраўніцтва, мяркуецца, што гэта ізноў будзе Аляксандр Лукашэнка, ужо вымушаны будзе займацца распрацоўкай такой новай мадэлі.
Ёсць мадэль, якую ужо распрацавалі. Што за яна і хто яе распрацоўваў?
Мадэль распрацавала Міжнародная аналітычная група, скарочана МАГі. Гэта нашыя беларусы, якія працуюць за мяжой. Калі мы кажам, што неабходныя глыбокія трансфармацыі — хто будзе распрацоўваць канцэптуальна гэтыя рэчы? Людзі, якія знаходзяцца ўнутры сістэмы, не могуць гэтага рабіць, таму што яны ўнутры сістэмы: яны не бачаць, не могуць бачыць. Больш за тое: даць загад сістэме думаць па-іншаму — гэта разбурыць саму сістэму.
Як гэта адбываецца ў бізнэсе на мікраўзроўні. Калі прадпрыемства заходзіць у тупік, рынак гэтага прадпрыемства звужаецца, прадукцыя не карыстаецца попытам, прыбыткі падаюць. Тады гаворка ідзе пра рэструктурызацыю прадпрыемства, выклікаюць знешнюю кансалтынгавую групу, якая распрацоўвае іншую бізнес-мадэль і яе укараняе, вельмі цяжка ўкараняе на прадпрыемстве.
Таму, хутчэй за ўсё, Беларусі давядзецца звярнуцца да знешніх спецыялістаў.
Гэта будзе кшталту антыкрызіснага менеджменту?
Антыкрызісная праграма павінна з'яўляцца часткай канцэпцыі развіцця, у адваротным выпадку атрымаецца тое, што мы змагаемся з крызісам у бягучай сітуацыі, у бягучай мадэлі, стратэгічна яе не мяняючы. Гэта шлях, я лічу, у нікуды.
Ёсць схема, якую прапануюць МАГі...
МАГі прапанавалі ўсяго парадак работ, прыклад, мадэль, як нам трэба дзейнічаць і думаць. І сутнасць вельмі простая: правесці закрыты конкурс на распрацоўку мадэлі развіцця, каб палітычнае кіраўніцтва магло выбраць. Пасля на гэтай базе робяцца дзяржпраграмы і ўкараняюцца. Насамрэч нічога ўнікальнага рабіць будзе не трэба. Шмат якія краіны ў Еўропе і свеце праз гэта прайшлі. Набор гэтых рэформаў стандартны.
Ну так, толькі трэба шмат ад чаго адмовіцца — ад цяжкога машынабудавання...
Ну што значыць адмовіцца? Трэба ўсё правільна разумець. Адмовіцца — гэта не значыць закрыць. Няхай на гэтай тэрыторыі знаходзяцца гэтыя прадпрыемствы, толькі яны павінны належыць не толькі дзяржаве, якая не ў стане іх утрымліваць. Яны павінны ў тым ліку належыць яшчэ і тым, хто альбо спажывае гэтую прадукцыю, альбо можа даць танную сыравіну. Ізноў жа, прабачце, гэта Расія.
Я цяпер кажу не пра канкрэтную мадэль, якая будзе абраная — я цяпер кажу пра методыку. Калі ты змяняешся, трэба дакладна разумець, як ты змяняешся і да чаго ты ідзеш. Для таго, каб гэта разумець, трэба сфармуляваць для сябе паэтапнае развіццё.
Калі мы хочам дасягнуць нейкага вобраза суверэннай, незалежнай Беларусі, то нам усё гэта давядзецца рабіць ці не рабіць — і тады рабіць канчатковы геапалітычны выбар.
З эканамічнага пункту гледжання невядома, што лепш. Можа, нават перайсці на рэгіянальную рэзервовую валюту — расійскі рубель, што прапанавалі расіяне. Для бягучай мадэлі гэта вельмі добрая прапанова, і Беларусі варта было б пагадзіцца. Зразумела, што чыста эканамічна.
Але Беларусь ужо не пагадзілася?
Не, я б не сказаў, што прынятае канчатковае рашэнне. Магчыма, расіяне змогуць даціснуць.
Разумееце, мы занадта проста прывыклі лічыць, што ў нас ёсць адна персона, адзін палітычны фігурант, адзін прэзідэнт, які нібыта кіруе ўсім. Гэта не зусім так.
Ён абапіраецца на падтрымку беларускіх эліт — дзяржслужбоўцы, армія, МВД. Любы палітык адчуе змены ў сваёй апоры. Калі раптам прэзідэнт пабачыць, што яго падтрымка тае, а асноўная для яго падтрымка — гэта падтрымка эліт, тады прэзідэнт можа прыняць адваротнае рашэнне. І тады мы плаўненька будзем развівацца ў нейкай цалкам іншай мадэлі.
У нас момант выбару, і, на жаль, выбіраць будзе невялікая група людзей, якія сваім выбарам прадэманструюць, як яны бачаць развіццё дзяржавы.
Але змены хутчэй за ўсё будуць пасля выбараў, а да выбараў будуць цягнуць так, як ёсць?
Я не магу цяпер дакладна спрагназаваць эканамічную сітуацыю для Беларусі. Магчыма, эканамічная сітуацыя падштурхне і ўвогуле ўсё зменіць.
Давайце вернемся да магчымых сцэнараў развіцця Беларусі. Я іх бачу тры: першы – мы вяртаемся і ідзем да Расіі, робім геапалітычны выбар...
Так, узгоднена з Расіяй выконваем антыкрызісныя меры, трансфармуемся паралельна, прадаем свае аб'екты, прадпрыемствы, якія, у прынцыпе, і павінны прадаць.
Другі сцэнар наш — гэта прыняцце канцэпцыі Беларусі як незалежнай дзяржавы, і ў такім разе гэта азначае рэфармаванне эканомікі, прыняцце новых праграмаў. Ну, а трэці шлях — гэта калі мы, спадзеючыся, што яшчэ працягнем на гэтай мадэлі, цягнем да таго моманту, пакуль усё не вылезе...
Гэта не шлях! Гэта ўсяго толькі адрэзак часу. Не трэба спрашчаць афіцыйных палітыкаў і постаць прэзідэнта... Так, канечне, у існуючай аўтарытарнай мадэлі яны больш пякуцца пра ўласную ўладу і ўласныя выгоды. Але гэта зусім не азначае, што яны не думаюць пра ўласную будучыню і будучыню краіны.
Паверце, Лукашэнка ўсё ж такі не дрэнны палітык — ён таленавіты палітык, і ён не можа пра гэта не думаць. Урэшце рэшт любы палітык хоча па-сапраўднаму ўвайсці ў гісторыю, а Лукашэнка відавочна хоча па-сапраўднаму ўвайсці ў гісторыю — не проста як першы прэзідэнт, а проста як гігант палітычнай думкі.
Гісторыя паказвае, што самыя таленавітыя палітыкі могуць мяняцца да непазнавальнасці. Асабіста я не вельмі веру, што так можа чалавек змяніцца, але, тым не менш, нейкія крокі да гэтай будучыні, нейкія асновы гэтай будучыні ім могуць быць закладзеныя ў бліжэйшы час. І тады хтосьці іншы прыйдзе і будзе гэта рабіць.
Якія вашы прагнозы наконт больш верагоднага шляху развіцця?
Насамрэч, вельмі аптымістычны прагноз: Беларусь не можа не змяніцца. Мы проста пакуль не ведаем, якім чынам і ўва што... Я проста праціўнік гэтых спантанных, хаатычных, імітацыйных зменаў, таму што яны могуць моцна нашкодзіць.
Напрыклад, заваёўваючы прыхільнасць Еўрасаюза ці Захада, мы можам імітаваць нейкія дэмакратычныя працэсы — з'яўленне грамадска-кансультацыйных саветаў, адкрыццё пары-тройкі газет, імітацыя свабоднай выбарчай кампаніі... Але нават такія імітацыйныя рэчы цягнуць за сабой змены мадэлі, падточваюць яе, мяняюць.
Дзеля таго, каб не ўвергнуцца ў хаос, дзеля таго, каб не дапусціць некантраляванасць эканомікі, гэтыя працэсы павінны быць планавыя. І яны, мяняючы эканамічную і палітычную мадэль, мусяць мець нейкую канцэптуальнасць. У адваротным выпадку гэта ўсё проста разнясе краіну. А гэтага, я ўпэўнены, нікому б не хацелася.
Таму сутнасць прапановы на сённяшні дзень — па-першае, асэнсаваць неабходнасць такіх рэчаў, па-другое, павінна быць прапанаваная метадалогія.
Гаворка ідзе пра стратэгічнае развіццё, стратэгічнае бачанне, якое пакуль ніводны з ужо існуючых дакументаў — ні ўлады, ні апазіцыі — не прадэманстраваў. Гэта ўсяго толькі прыклад: вось так трэба рабіць, збіраць спецыялістаў, замаўляць ім такую працу. І чым раней, тым лепш. Вось і ўсё.
Марцаў: Па-першае, давайце разбярэмся, што ў нас ёсць, што ў нас атрымалася за гэтыя гады. Мы атрымалі ў спадчыну нават не эканоміку, а частку эканомікі Савецкага Саюза — буйнейшую вытворчасць машынабудавання, станкабудавання, чорная металургія — усё тое, што з'яўлялася часткай гаспадарчага комплексу Імперыі.
Даведка: Пётр Марцаў — журналіст, палітолаг, галоўны рэдактар і заснавальнік “БДГ”
Як нас і называлі — “зборачны цэх Савецкага Саюза”. То бок, цалкам залежныя ад расійскай сыравіны...
Так, таму як толькі эканоміка стала асобнай, гэта стала імпартазалежная эканоміка. Нашыя даходы — гэта даходы ад рээкспарта расійскай нафты, нафтаперапрацоўка экспарта нафтапрадуктаў, нафтахімія, металургія — усю гэтую сыравіну мы атрымлівалі з Расіі.
Другі артыкул даходаў — гэта гарантаваны збыт нашай прадукцыі вышэйпералічанага цяжкога і сярэдняга машынабудавання назад туды на расійскі рынак. Таму што па якасці прадукцыя адпавядала толькі гэтаму рынку.
Мы атрымалі ў межах саюзнага праекту супер-танныя кошты. Таму расіяне маюць права казаць пра субсідыі, пра крэдыты, пра фінансаванне эканомікі. Паводле падлікаў экспертаў, за гэтыя гады яны крэдытавалі не менш чым на 50 мільярдаў долараў.
Атрымаўшы гэтыя грошы, трэба было выкарыстоўваць іх для стварэння сваёй уласнай нацыянальнай эканомікі, адэкватнай рэсурсам гэтай краіны.
А на што мы выкарысталі гэтыя грошы?
Мы гэтыя грошы выкарысталі на частковую мадэрнізацыю гэтых жа прадпрыемстваў, але далёка не поўную. А самае галоўнае — на сацыяльную абарону, на сацыяльную палітыку.
Так ці інакш, у аснове ўнутранай палітыкі ляжала магутная сацыяльная палітыка, сацыяльная падтрымка малазабяспечаных слаёў насельніцтва, бясплатная ахова здароўя. То, чым мы ганарымся. Так, мы сапраўды ў гэтым сэнсе слова больш сацыяльна абароненыя за любую іншую краіну СНД. У гэтым, дарэчы, і сакрэт стабільнасці ўлады.
Але, датуючы ўвесь час нашу эканоміку, расіяне, натуральна, разлічвалі на тое, што мы будзем расплачвацца...
Расіяне прад'явілі палітычныя рахункі. Ну, мы адказалі горда — не.
Гэтыя гады, калі мы агучвалі палітыку яднання з Расіяй, мы рэальна ішлі па гэтым шляху альбо толькі гаварылі і насамрэч выбар зроблены не быў?
Ну, вось цяпер мы можам абсалютна спакойна сцвярджаць, што мы мелі штосьці зусім іншае на ўвазе. Мы не збіраліся гэтага рабіць. Нам трэба было выйграць час дзеля таго, каб узнавіць гэтую эканоміку, узнавіць дзяржаўнасць. І нарадзіць уласную нацыянальную эканоміку, адэкватную рэсурсам.
Эканоміка, адэкватная рэсурсам, — гэта якая?
Які рэсурс мы назавем для Беларусі першым? Транзіт. Беларусь — краіна геаграфічнага перакрыжавання, праз якое валам ідуць тавары, сыравіна, транспарт. Адпаведна, гэта краіна транзіту, а гэта значыць вытворчыя і гандлёва-мытныя свабодныя эканамічныя зоны. Толькі з рэальнымі прэферэнцыямі, а не такімі, як у нас сёння.
Гэта нафта і газаперапрацоўкі, сельская гаспадарка, аграперапрацоўка, харчовая прамысловасць. Мясцовая прамысловасць — вытворчасць будаўнічых матэрыялаў, торфу, угнаенняў і г.д. Ну, і, напэўна, зборачная вытворчасць, таму што кадры ёсць, досвед ёсць...
Калі мы кажам, што Беларусь — краіна трактароў, аўтамабіляў — гэта хлусня. Гэта не мадэль для Беларусі ўвогуле, гэта згубная мадэль. І з гэтым мы цяпер маем справу. Як толькі нас перасталі крэдытаваць і субсідаваць, прыбралі рынак збыту, нашы прадпрыемствы і наша прадукцыя тут жа абсалютна завісла. І стала як мінімум дарагой, як толькі пайшлі ўверх кошты на газ.
Што ў нас яшчэ ёсць і што, і што абсалютна дакладна трэба рабіць... Трэба запомніць, што Беларусь — гэта краіна малога і сярэдняга бізнэсу. Не толькі і не столькі вытворчага і сервіснага бізнеса, колькі бізнеса інтэлектуальных паслуг: праграмаванне, нана- бія- лазерныя і іншыя тэхналогіі, творчыя і навуковыя работы, вынаходніцтва.
Ведаеце... Няхай мяне даруюць эканамісты, якія, магчыма, будуць слухаць гэтую перадачу, але я дазволю сабе вельмі спрошчана апісаць сучасную эканамічную мадэль Беларусі. Гэта вышэйпералічаныя прадпрыемствы цяжкія, сярэднія, буйныя — машынабудаванне, нафтахімія, нафтаперапрацоўка, чорная металургія. Усё гэта дзяржаўныя прадпрыемствы.
А далей мы кажам пра наш малы і сярэдні бізнэс. А ён які? А ён абслугоўвае ўвесь гэты комплекс. Гэта альбо сервісныя прадпрыемствы, альбо прадпрыемствы, якія пастаўляюць гайкі на гэтыя самыя прадпрыемствы, альбо прадпрыемствы, якія займаюцца збытам гэтай самай прадукцыі.
То бок, і малы і сярэдні бізнэс Беларусі ў гэтай эканамічнай мадэлі таксама з'яўляецца закладнікам ўзгаданай мадэлі і развівацца без гэтага комплекса не можа?
Так. Усё, што засталося пералічыць, што яшчэ ёсць — гэта імпарт і гандаль. Але гандаль мы моцна не любім, імпарт нам шкодны для ўнутранага рынку, мы ўсё імпартазамяшчаем і замяшчаем — і ніяк не можам замясціць... Атрымоўваецца тупік. Плюс крызіс: у крызіс усе пачалі лічыць грошы, асабліва Расія.
З крызісам ці без, праблема перад Беларуссю ўсё роўна стаяла б, але не так востра, і можна было б цягнуць яшчэ нейкі час. Цяпер — ужо не.
Для таго, каб атрымаць нейкія апоры і рэалізаваць гэтую славутую шматвектарную палітыку — супрацоўнічаць з Захадам, Блізкім Усходам, з Лацінскай Амерыкай, атрымоўваць інвестыцыі — неабходна змяняцца і трансфармавацца: аб'яўляць і рабіць нейкую эканамічную мадэль...
І тут паўстае пытанне, ці ёсць у нас план?
Неабходныя глыбокія, сістэмныя рэформы, досыць доўгатэрміновыя. Гэта цэлая праграма, мінімум 5-7 год. А то і больш — 12-15. І для таго, каб выканаць гэтую праграму, трэба для пачатку яе прад'явіць.
Для таго каб распрацаваць такі план, неабходна распрацаваць з нуля новую канцэпцыю дзяржразвіцця. Яна ў нас нібыта ёсць — дзяржаўная праграма да 2020 года, нацыянальная стратэгія развіцця эканомікі да 25-га года, яшчэ нейкія дакументы... Але яны ўсе былі распрацаваныя да крызісу і да канфлікту, назавем яго ўжо так. Да канфлікту з Расіяй і да дыялогу з Захадам.
Людзі, якія прывыклі гадамі эксплуатаваць гэтую мадэль, наўрад ці, прачнуўшыся раніцай, могуць вырашыць, што трэба штосьці мяняць. Гэта занадта глабальнае і прынцыповае рашэнне для палітычнага кіраўніцтва.
Гатовае яно ці не — цяжка казаць. Але, хутчэй за ўсё, не, таму што мы бачым план па лібералізацыі эканомікі, мы бачым антыкрызісныя меры, набор якіх стандартны і прымянімы.
Але ад таго, што ён прымянімы, мы не зменім гэтую мадэль. Яна нам усё адно прынясе праблемы ў будучыні, нават калі мы зараз гэты крызіс перажывем, мы ўсё адно будзем непаўнавартаснай краінай, залежнай ад чужых рэсурсаў.
Магчыма, палітычнае кіраўніцтва Беларусі стрымліваюць сацыяльныя абавязкі?
Так, вытрымаць сацыяльныя абавязкі вельмі цяжка. Але ёсць іншы шлях. Дзякуючы крызісу можна людзям шчыра сказаць:«Паслухайце, сусветны крызіс, мы не вінаватыя!». А мы сапраўды ў нейкай ступені не вінаватыя.
І тут дзяржава валодае інструментарыем. Уся магутнасць дзяржаўнай прапаганды, якая раней была скіраваная на апазіцыю, можа быць накіраваная на мяккае запэўніванне людзей у неабходнасці трансфармацыі...
Але на сённяшні дзень кіраўніцтва не гатовае прыняць такое рашэнне — і гэта яшчэ ладна. Але, можа, яно не гатовае яшчэ ўсвядоміць яго неабходнасць...
А ці ёсць тэрмін — апошні тэрмін, калі павінны гэтае рашэнне прыняць? Можа, калі яны нарэшце стануць гатовыя, то будзе позна што-небудзь рабіць...
Насамрэч штосьці рабіць ніколі не позна. Было б правільна, каб палітычнае кіраўніцтва Беларусі гэтым занялося ўжо ў 2007 годзе. Таму што ў 2007 годзе была відавочная канфліктнасць сітуацыі з Расіяй. Тады праглядалася неабходнасць дыялогу з Захадам і шукаліся шляхі. Проста ў Беларусі ўсё робіцца марудна.
Ну дык тут жа яшчэ і крызіс ідзе...
А вось крызіс гэта як раз паскорыў! Я думаю, паскорыць гэта разуменне. Але я не магу сказаць, што праз тры месяцы, праз два месяцы ці праз год хтосьці штосьці зразумее і прыме рашэнне. Зразумейце яшчэ адну простую рэч. Беларусы ўступілі ўжо ў год перадвыбарнай прэзідэнцкай кампаніі. Распачынаць такога кшталту пераўтварэнні — гэта рызыка...
...на якой можна выйграць!
Так, разам з тым я лічу, можна сапраўды выйграць. Гэта, па сутнасці, новая праграма новай суверэннай Беларусі. Любы палітык за шчасце палічыў бы атрымаць такі інструментарый, такую праграму.
Але атрымліваецца, што гэта ніякім палітыкам не патрэбна — ні тым, якія ва ўладзе, ні тым, якія не ва ўладзе. Тыя, каго мы называем апазіцыяй, дадумаліся ўсяго толькі да антыкрызіснай праграмы. Хаця менавіта ім варта было б прапаноўваць шлях развіцця.
Але, шчыра кажучы, такога кшталту праграмы робяцца ўсё роўна пад уладу. Апазіцыйная партыя можа прыйсці да ўлады з гэтай праграмай і рабіць гэтую праграму. Улада можа прыняць гэтую канцэпцыю і рабіць гэтую праграму, і толькі яна можа яе рабіць.
Я думаю, па эканамічнай сітуацыі стане відавочна, што ў 2011 годзе, то бок пасля прэзідэнцкіх выбараў, нават выбранае палітычнае кіраўніцтва, мяркуецца, што гэта ізноў будзе Аляксандр Лукашэнка, ужо вымушаны будзе займацца распрацоўкай такой новай мадэлі.
Ёсць мадэль, якую ужо распрацавалі. Што за яна і хто яе распрацоўваў?
Мадэль распрацавала Міжнародная аналітычная група, скарочана МАГі. Гэта нашыя беларусы, якія працуюць за мяжой. Калі мы кажам, што неабходныя глыбокія трансфармацыі — хто будзе распрацоўваць канцэптуальна гэтыя рэчы? Людзі, якія знаходзяцца ўнутры сістэмы, не могуць гэтага рабіць, таму што яны ўнутры сістэмы: яны не бачаць, не могуць бачыць. Больш за тое: даць загад сістэме думаць па-іншаму — гэта разбурыць саму сістэму.
Як гэта адбываецца ў бізнэсе на мікраўзроўні. Калі прадпрыемства заходзіць у тупік, рынак гэтага прадпрыемства звужаецца, прадукцыя не карыстаецца попытам, прыбыткі падаюць. Тады гаворка ідзе пра рэструктурызацыю прадпрыемства, выклікаюць знешнюю кансалтынгавую групу, якая распрацоўвае іншую бізнес-мадэль і яе укараняе, вельмі цяжка ўкараняе на прадпрыемстве.
Таму, хутчэй за ўсё, Беларусі давядзецца звярнуцца да знешніх спецыялістаў.
Гэта будзе кшталту антыкрызіснага менеджменту?
Антыкрызісная праграма павінна з'яўляцца часткай канцэпцыі развіцця, у адваротным выпадку атрымаецца тое, што мы змагаемся з крызісам у бягучай сітуацыі, у бягучай мадэлі, стратэгічна яе не мяняючы. Гэта шлях, я лічу, у нікуды.
Ёсць схема, якую прапануюць МАГі...
МАГі прапанавалі ўсяго парадак работ, прыклад, мадэль, як нам трэба дзейнічаць і думаць. І сутнасць вельмі простая: правесці закрыты конкурс на распрацоўку мадэлі развіцця, каб палітычнае кіраўніцтва магло выбраць. Пасля на гэтай базе робяцца дзяржпраграмы і ўкараняюцца. Насамрэч нічога ўнікальнага рабіць будзе не трэба. Шмат якія краіны ў Еўропе і свеце праз гэта прайшлі. Набор гэтых рэформаў стандартны.
Ну так, толькі трэба шмат ад чаго адмовіцца — ад цяжкога машынабудавання...
Ну што значыць адмовіцца? Трэба ўсё правільна разумець. Адмовіцца — гэта не значыць закрыць. Няхай на гэтай тэрыторыі знаходзяцца гэтыя прадпрыемствы, толькі яны павінны належыць не толькі дзяржаве, якая не ў стане іх утрымліваць. Яны павінны ў тым ліку належыць яшчэ і тым, хто альбо спажывае гэтую прадукцыю, альбо можа даць танную сыравіну. Ізноў жа, прабачце, гэта Расія.
Я цяпер кажу не пра канкрэтную мадэль, якая будзе абраная — я цяпер кажу пра методыку. Калі ты змяняешся, трэба дакладна разумець, як ты змяняешся і да чаго ты ідзеш. Для таго, каб гэта разумець, трэба сфармуляваць для сябе паэтапнае развіццё.
Калі мы хочам дасягнуць нейкага вобраза суверэннай, незалежнай Беларусі, то нам усё гэта давядзецца рабіць ці не рабіць — і тады рабіць канчатковы геапалітычны выбар.
З эканамічнага пункту гледжання невядома, што лепш. Можа, нават перайсці на рэгіянальную рэзервовую валюту — расійскі рубель, што прапанавалі расіяне. Для бягучай мадэлі гэта вельмі добрая прапанова, і Беларусі варта было б пагадзіцца. Зразумела, што чыста эканамічна.
Але Беларусь ужо не пагадзілася?
Не, я б не сказаў, што прынятае канчатковае рашэнне. Магчыма, расіяне змогуць даціснуць.
Разумееце, мы занадта проста прывыклі лічыць, што ў нас ёсць адна персона, адзін палітычны фігурант, адзін прэзідэнт, які нібыта кіруе ўсім. Гэта не зусім так.
Ён абапіраецца на падтрымку беларускіх эліт — дзяржслужбоўцы, армія, МВД. Любы палітык адчуе змены ў сваёй апоры. Калі раптам прэзідэнт пабачыць, што яго падтрымка тае, а асноўная для яго падтрымка — гэта падтрымка эліт, тады прэзідэнт можа прыняць адваротнае рашэнне. І тады мы плаўненька будзем развівацца ў нейкай цалкам іншай мадэлі.
У нас момант выбару, і, на жаль, выбіраць будзе невялікая група людзей, якія сваім выбарам прадэманструюць, як яны бачаць развіццё дзяржавы.
Але змены хутчэй за ўсё будуць пасля выбараў, а да выбараў будуць цягнуць так, як ёсць?
Я не магу цяпер дакладна спрагназаваць эканамічную сітуацыю для Беларусі. Магчыма, эканамічная сітуацыя падштурхне і ўвогуле ўсё зменіць.
Давайце вернемся да магчымых сцэнараў развіцця Беларусі. Я іх бачу тры: першы – мы вяртаемся і ідзем да Расіі, робім геапалітычны выбар...
Так, узгоднена з Расіяй выконваем антыкрызісныя меры, трансфармуемся паралельна, прадаем свае аб'екты, прадпрыемствы, якія, у прынцыпе, і павінны прадаць.
Другі сцэнар наш — гэта прыняцце канцэпцыі Беларусі як незалежнай дзяржавы, і ў такім разе гэта азначае рэфармаванне эканомікі, прыняцце новых праграмаў. Ну, а трэці шлях — гэта калі мы, спадзеючыся, што яшчэ працягнем на гэтай мадэлі, цягнем да таго моманту, пакуль усё не вылезе...
Гэта не шлях! Гэта ўсяго толькі адрэзак часу. Не трэба спрашчаць афіцыйных палітыкаў і постаць прэзідэнта... Так, канечне, у існуючай аўтарытарнай мадэлі яны больш пякуцца пра ўласную ўладу і ўласныя выгоды. Але гэта зусім не азначае, што яны не думаюць пра ўласную будучыню і будучыню краіны.
Паверце, Лукашэнка ўсё ж такі не дрэнны палітык — ён таленавіты палітык, і ён не можа пра гэта не думаць. Урэшце рэшт любы палітык хоча па-сапраўднаму ўвайсці ў гісторыю, а Лукашэнка відавочна хоча па-сапраўднаму ўвайсці ў гісторыю — не проста як першы прэзідэнт, а проста як гігант палітычнай думкі.
Гісторыя паказвае, што самыя таленавітыя палітыкі могуць мяняцца да непазнавальнасці. Асабіста я не вельмі веру, што так можа чалавек змяніцца, але, тым не менш, нейкія крокі да гэтай будучыні, нейкія асновы гэтай будучыні ім могуць быць закладзеныя ў бліжэйшы час. І тады хтосьці іншы прыйдзе і будзе гэта рабіць.
Якія вашы прагнозы наконт больш верагоднага шляху развіцця?
Насамрэч, вельмі аптымістычны прагноз: Беларусь не можа не змяніцца. Мы проста пакуль не ведаем, якім чынам і ўва што... Я проста праціўнік гэтых спантанных, хаатычных, імітацыйных зменаў, таму што яны могуць моцна нашкодзіць.
Напрыклад, заваёўваючы прыхільнасць Еўрасаюза ці Захада, мы можам імітаваць нейкія дэмакратычныя працэсы — з'яўленне грамадска-кансультацыйных саветаў, адкрыццё пары-тройкі газет, імітацыя свабоднай выбарчай кампаніі... Але нават такія імітацыйныя рэчы цягнуць за сабой змены мадэлі, падточваюць яе, мяняюць.
Дзеля таго, каб не ўвергнуцца ў хаос, дзеля таго, каб не дапусціць некантраляванасць эканомікі, гэтыя працэсы павінны быць планавыя. І яны, мяняючы эканамічную і палітычную мадэль, мусяць мець нейкую канцэптуальнасць. У адваротным выпадку гэта ўсё проста разнясе краіну. А гэтага, я ўпэўнены, нікому б не хацелася.
Таму сутнасць прапановы на сённяшні дзень — па-першае, асэнсаваць неабходнасць такіх рэчаў, па-другое, павінна быць прапанаваная метадалогія.
Гаворка ідзе пра стратэгічнае развіццё, стратэгічнае бачанне, якое пакуль ніводны з ужо існуючых дакументаў — ні ўлады, ні апазіцыі — не прадэманстраваў. Гэта ўсяго толькі прыклад: вось так трэба рабіць, збіраць спецыялістаў, замаўляць ім такую працу. І чым раней, тым лепш. Вось і ўсё.
