Напрыканцы траўня выйшла новая, трэцяя па ліку,  кніга пісьменніка, журналіста Віктара Марціновіча “Сфагнум”. Твор напісаны па-руску, крытыкі ўжо паспелі назваць яго беларускай “гангста-казкай”. У студыю Еўрарадыё аўтар завітаў напярэдадні прэзентацыі.

Еўрарадыё: Ці можа пісьменнік жыць толькі з літаратуры?

Віктар Марціновіч: Я не здолею жыць толькі з літаратуры. Нават пасля амерыканскага перакладу. Гэты час сышоў. Як я жартую часам, да мільёна трохі не хапае. Але калі прысутнічаў на адной канферэнцыі з Уладзімірам Арловым, ён казаў, што гэта магчыма. Я ў такіх выпадках узгадваю прыклад Курта Ванегута, які пачынаў з працы капірайтарам на General Eleсtric. Пасля паўстала камерцыйная літаратура, і ён пачаў жыць з літаратуры. За адно апавяданне ён атрымліваў больш, чым за месяц працы. Але потым з’явілася тэлебачанне, і Курт з яго славай зноў вярнуўся да капірайтарства.

Еўрарадыё: У Расіі ёсць папулярныя пісьменнікі, якіх і ў нас чытаюць. Той жа Пялевін, Акунін. А чаму ў нас гэтага пакуль няма?

Віктар Марціновіч: Мне падаецца, што такія пісьменнікі ў нас ёсць. Чаго ў нас няма, дык гэта выхаду да чытача. Ёсць траблы з трапленнем у сістэму распаўсюджання. Расійскаму пісьменніку прасцей стаць кумірам беларускага чытача, чым беларускаму. Узгадайма. Ёсць выдатны раман “Тэорыя змовы” Ахроменкі, які з’явіўся паўтара года таму. Гэта патэнцыйны бэстселер, прыгодніцкі раман. Каб быў выхад да чытача, ён бы палюбіў Ахроменку. Магу ўзгадаць Андрэя Федарэнку, які быў бы зразумелы людзям і сталага ўзросту. Напрыклад, мой бацька маю творчасць можа не разумець, а яго — зразумеў бы. Магу ўзгадаць раман Някляева, дзе дзве дзеючыя асобы: КДБ і горад Мінск. Ім трэба даць дарогу да чытача.

Еўрарадыё: А як даць гэты выхад да чытача?

Віктар Марціновіч: Каб часцей у нас пісалі пра сваё, а не пра расійскае, праблема б вырашылася. Павінна быць агульная еднасць літаратараў і дапамога адно аднаму. Разуменне з боку крытыка, што калі ты аблаяў беларускага літаратара — падштурхнуў чытача кудысьці ўбок. Патрэбная карпарацыя.

Еўрарадыё: Ці патрэбны сённяшняй беларускай літаратуры так званы маскульт, папсовая літаратура?

Віктар Марціновіч: Патрэбная такая папса. Відавочна, што яе не хапае. Шмат якія творы пры ўсёй сваёй інтэлектуальнай насычанасці, тыя ж творы Някляева, Ахроменкі, вельмі прымальныя для шырокага чытача. Там няма развагаў пра лёс дзяржавы і мовы.

Еўрарадыё: Як можна заахвоціць да беларускай літаратуры хатнюю гаспадыню, якая глядзіць расійскія серыялы?

Віктар Марціновіч: Трэба набыць ёй кіндл. Дзеці могуць набыць сваёй матулі кіндл. Другое — закачайце туды, акрамя Роўлінг і расійскай папсы, беларускай літаратуры з “Камунікату”. І вы заўважыце, як яна ператворыцца ў беларускую цётачку.

Еўрарадыё: З вашых трох кніг адну забаранялі да продажу — “Параною”, чаму да яе такое стаўленне?

Віктар Марціновіч: Нехта, хто не чытаў кнігу, а толькі кароткія фрагменты і сінопсіс, падумаў, што яна пра Аляксандра Лукашэнку. Галоўны антыгерой кнігі “Параноя” не падобны да Аляксандра Лукашэнкі, як Гіём Апалінэр не падобны да хлопцаў з раёну. Узнікла няпісаная забарона. Нехта прайшоўся па крамах і папярэдзіў. А калі ўсе зразумелі, што нічога крамольнага там няма — ніхто ж яшчэ раз не пойдзе па крамах. Кніга “Сфагнум”, напрыклад, кажа нашмат больш пра нашу рэальнасць, значна больш грунтоўнага і прыкрага, і саркастычнага, чым “Параноя”. Але таму, што там няма асабістага жыцця кіраўніка дзяржавы, ніхто пра гэта не кажа.

Еўрарадыё: Другая ваша кніга — “Сцюдзёны вырай”—  выйшла па-беларуску, а трэцяя — на рускай мове. Лічыце няўдалай сваю спробу пісаць на мове?

Віктар Марціновіч: Можа, чацвёртая кніга будзе па-французску ці па-кітайску. Не трэба думаць, што я расчараваўся ў беларускай мове. Напісаўшы “Вырай”, я пачуў шмат крытыкі ў бок мовы гэтага твору. Шмат хто не дачытаў да сярэдзіны і не зразумеў, што дрэнная мова ў першай частцы была гульнёй. Калі я пачынаў пісаць “Сфагнум”, я добра разумеў, як выкласці мову пацыкаў па-руску, але не ведаў, як па-беларуску. Але цяпер, прачытаўшы пераклад Рыжкова, я б пачынаў пісаць гэтую кнігу па-беларуску.

Еўрарадыё: У “Сфагнуме” апісваюцца паводзіны і дыялогі звычайных пацаноў з раёна, гопнікаў. Можа, вы з імі сутыкаліся ці хадзілі біцца раён на раён у юнацтве?

Віктар Марціновіч: (Пераходзіць на "блатную" рускую мову — заўв. Еўрарадыё) А чо, я сам такой. Вы чё думаете, я вырос на автазе. Я нормальный пацан. Могу по-русски тут побалякать, могу по-белорусски. І мяне крыўдзіць, калі гэты раман называюць раманам пра гопнікаў. Усе персанажы тут людзі нармальныя. Шульга мог бы быць такім, як я, калі б скончыў аспірантуру. Хамяк таксама. Пацаны з раёна такія ж, як мы, толькі яны менш разважаюць пра літаратуру, музыку.

Еўрарадыё: Бытуе меркаванне, што пісаць па-беларуску ў нас лягчэй, і на гэтым прасцей раскруціцца?

Віктар Марціновіч: Ёсць адчуванне, што твор, напісаны па-беларуску, будзе заўважаны. Ёсць плеяда аўтараў, якія пішуць па-руску і адчуваюць дэфіцыт увагі сур’ёзнай крытыкі. Беларуская крытыка ўспрымае ўсур’ёз толькі беларускамоўныя творы.

Еўрарадыё: А сённяшняму пісьменніку ў Беларусі варта займацца самарэкламай і, можа, вы ўжывалі нейкія такія хітрыкі?

Віктар Марціновіч: Абвінавачванне ў піяры — гэта тое, што я ўвесь час чую пра сябе. Магу запэўніць, што ў той момант, калі забаранілі “Параною”, каб гэта быў піяр — мне б проста ніхто не паверыў. Бо зразумела, заўжды адчуваюць, калі чалавек кажа шчыра і калі ён кажа з фічкай у кішэні. Я магу параіць пісьменнікам ніколі не звяртацца да піяру, інакш вы будзеце выглядаць тупа і бездапаможна. Калі ёсць, што сказаць публіцы, гэта трэба сказаць шчыра. Слова піяр з'явілася ў 1990-я і да сённяшняга моманту яно проста сабе вычарпала.

Еўрарадыё: Калі ў чалавека на вуліцы спытаць пра беларускіх пісьменнікаў, ён прыгадае максімум Коласа, Купалу, у лепшым выпадку — Караткевіча. А як зрабіць, каб пшырыць гэтае кола, і каго б вы параілі з беларускіх пісьменнікаў?

Віктар Марціновіч: Тое, што мы маем з гучаннем літаратурных імёнаў: сярэднестатыстычны беларус сапраўды назаве Караткевіча, Быкава сярод сучаснікаў і ўсё. Бо яны мелі дотык да яшчэ савецкай сістэмы распаўсюджання, іх кнігі выходзілі накладамі ў 200 тысяч асобнікаў. Тыя, каго я магу ўзгадаць з паўзабытых: гэта Гарэцкі, які піша не пра вёску і цяжкую нядолю, і не пра мову. Ён піша пра адзіноту і трагедыю чалавека ў свеце. Я магу ўзгадаць Пільштынову. Чалавек піша пра свае вандроўкі па свеце ў 17 стагоддзі. Хоць яна пісала па-польску, але я ўспрымаю яе выключна як беларускую аўтарку. Магу прыгадаць Баршчэўскага. І Сяргея Дубоўку, які напісаў кнігу пасля ГУЛАГа і шмат часу ён быў забаронены. Гэта фантастычная кніга і па стылістыцы, і па шчырасці, і па сюжэтах. Кароткія апавяданні, якія вельмі проста чытаюцца.

Еўрарадыё: Сярод агульна вядомых пісьменнікаў, можа, вы пераймалі стылістыку ў некага?

Віктар Марціновіч: Тры дні таму выйшла рэцэнзія ў “The New York Times”, даволі крытычная. У ёй напісана, што я нібыта пераймаў манеру Набокава. Але каб напісаць вялікі літаратурны тэкст, трэба мець уласны голас. Калі я цытую кагосьці ці пераймаю стылістычныя прыёмы, я раблю гэта наўмысна. Усе крытыкі, у якіх раманах яна была, прыгадвалі мне фразу “котёнок брызнул вниз по лестнице” — такая фраза была ў Булгакава. А крытыкі прыпісалі мне яе як стылістычны ляп. Не зразумелі, што гэта гульня, інтэлектуальны жанр. Нельга сказаць, што я прытрымліваюся ў стылістычных межах тых, каго я прачытаў.

Еўрарадыё: Некаторыя пісьменнікі, каб пачаць працаваць над кнігай, пілі гарэлку з журавінамі, Букоўскі, напрыклад, біўся ў бары. Можа, ў вас ёсць такая фішачка, каб натхніцца?

Віктар Марціновіч:  Ты ідзеш па вуліцы, бачыш сцэнку, якая выстрэльвае ў сюжэт. Сюжэт “Сфагнума” я прыдумаў, калі начаваў у намёце на балотах, наслухаўшыся аднаго ведзьмака і напіўшыся адвару, які той зварыў з нейкіх балотных зёлак. Бетховен казаў, што не трэба садзіцца і пісаць сюжэт для рамана — усё новае прыходзіць само па сабе. Ты можаш два гады жыць з прыгожай жанчынай і ні разу ёй не натхніцца. А пасля ўбачыць, як святло падае на сасіскі, і нешта запусціцца ў тваёй галаве.

Еўрарадыё: А як можна зацікавіць замежнага чытача, пра што пісаць?

Віктар Марціновіч: Апошняе, што трэба рабіць — выпінаць нашы гаротныя траблы: палітычныя, эстэтычныя. Іх проста не разумеюць. Каб падштурхнуць да разумення, трэба шмат тлумачыць. Зацікаўліваць замежнікаў трэба смешнымі ці неверагоднымі адметнасцямі. Ступенню міфалагізацыі свядомасці, ступенню непісьменнасці сярэдняга жыхара. Тым дзівацтвам, якое робіцца цяпер у галовах.

Еўрарадыё: Возьмем чытача, які прачытаў вашу кнігу толькі да паловы, што б вы яму параілі?

Віктар Марціновіч: Такая сітуацыя была са “Сцюдзёным выраем”. Шмат хто казаў, што спампаваў кнігу, але пакуль не чытаў ці пачаў чытаць. Хуткасць чытання і здольнасць дачытаць да канца сведчыць, што твор не надта глыбокі. Але з іншага боку, калі ты такі глыбокі інтэлектуал і не здолеў напісаць тэкст, які трымае да канца — трэба з гэтым нешта рабіць. Можа, перавага дыялогаў над апісаннямі ўтрымае чытача.

Еўрарадыё: Гавораць, што кожны журналіст марыць напісаць кнігу. Чаму вы пачалі пісаць: пляцоўка журналістыкі стала цеснай?

Віктар Марціновіч: На журфак я паступаў, бо бацька сказаў, што гэта дапаможа стаць пісьменнікам. Бо філфак рыхтуе выкладчыц літаратуры для школы. І многія выкладчыцы літаратуры ў школе прызнаваліся, што калі паступалі на філфак марылі стаць паэткамі. Але чытанне вялікіх тэкстаў запэўніла іх, што яны не пісьменнікі. Можа мая праблема ў тым, што я скончыў журфак і не дачытаў. Мне вельмі карцела. У выпадку з “Паранояй” у мяне з’явіўся сюжэт, які прасіўся быць апублікаваным.

Фота: Еўрарадыё
 

Марціновіч: Што ні скажы, будзеш або цемрашалам, або п****сам

Марціновіч: Характар сну грамадства ніяк не змяніўся за апошнія 200 гадоў

Усевалад Сцебурака VS Віктар Марціновіч