Беларусам давядзецца ствараць нацыю ў эпоху Інтэрнэта

Стварыць нацыю ў эпоху інтэрнэту — і стаць першымі! Пра гэта ў інтэрв'ю Еўрарадыё разважае філосаф Уладзімір Мацкевіч
Давайце пачнем з вашага бачання філасофіі. Ці магчыма пры дапамозе філасофіі вырашыць праблемы дзяржавы? Вось, напрыклад, ваш калега філосаф Валянцін Акудовіч лічыць, што не.

Мацкевіч: У нас з Акудовічам ёсць адрозненне ў тым, як мы бачым філасофію, яе ролю і месца ў грамадскім жыцці. Акудовіч настойвае на тым, што філасофія — для філасофіі. Што гэта нейкая такая летуценніцкая рэч, якая не павінна мець ланцугоў практыкі, якая б яе абмяжоўвала.

Я ж праводжу думку, што філасофія не існуе ў вакууме. Заўсёды крыніцай філасофствавання з’яўляецца пэўная практычная праблема. Таму практыкам, з якім вядзецца філасофская камунікацыя, звычайна найбольш выразна з’яўляецца палітык. І палітыка як практыка патрабуе пэўнага філасофскага асэнсавання, абгрунтавання, праблематызацыі і крытыкі.

Я кажу, што Беларусь — гэта праблема, якая дае пэўную глебу, каб, стоячы на ёй, філасофстваваць, дае праблемы, задае сэнс і місію філасофствавання.

Якія беларускія праблемы сёння вы лічыце самымі важнымі для філасофскага асэнсавання?

Яшчэ ніколі ніводная краіна, ніводная нацыя не станавілася нацыяй і не набывала самастойнасць у эпоху постмадэрну, у эпоху спажывецкага інфармацыйнага грамадства — медыйнай цывілізацыі, як мы маем гэта сёння. Усе нацыі, якія мы ведаем і якія можам браць за прыклад, пачыналі сваё станаўленне у час, калі самым хуткім сродкам масавай інфармацыі былі штодзённыя газеты.

Большасць інфармацыі, якая стварала нацыю, распаўсюджвалася праз календары, якія выпускаліся раз на год і якія ўтрымоўвалі ў сабе нацыяўтвараючыя вершы, урыўкі з мастацкіх твораў, пэўную міфалогію… Распаўсюджваліся яны сярод людзей, якія па сённяшніх мерках мелі пачатковую адукацыю, якія ўмелі чытаць. І гэта стварала такую трансцэндэнтную еднасць — калі шмат розных людзей, якія жывуць кожны асобным жыццём, мелі пэўную агульную частку свядомасці.

Тэхналогіі стварэння нацыяў ці паўстання нацыяў як такіх — яны ўсе датычаць той эпохі, калі былі такія сродкі масавай інфармацыі. А сёння з той хуткасцю, з якой людзі перасоўваюцца па планеце, з хуткасцю распаўсюджвання інфармацыі праз Інтэрнет — стварыць нацыю вельмі цяжка. І мы ў гэтым сэнсе, можна сказаць, піянеры.

Што ўмовы іншыя — зразумела. Але яны прасцей ці складаней?

Значна складаней. У Сярэднявечча хуткасць стасункаў паміж людзьмі была не хутчэй за паравоз. І распаўсюджванне інфармацыі было не хутчэй за суткі.

Большасць інфармацыі распаўсюджвалася вельмі і вельмі марудна. Можна было напісаць кніжку, і гэтая кніжка даходзіла да ўсіх адукаваных людзей нацыі, што стваралася,  цягам некалькіх год. Яе шмат хто чытаў. На працягу гэтых некалькіх год яе абмяркоўвалі, на яе арыентаваліся, на ёй выхоўваліся дзеці. І так стваралася гэтая еднасць, якую мы сёння прымаем за нацыянальны менталітэт ці нацыянальную свядомасць.

А як зрабіць гэта, калі сёння кожны адукаваны чалавек можа напісаць і выпусціць кніжку? І калі ў той час з’яўляўся таленавіты літаратар, ён меў шанец стаць вядомым усёй нацыі. Сёння, калі кожны напіша кніжку, ён будзе вядомы невялічкаму колу людзей.

Ну не скажыце. А як жа "Гары Потэр"?

Гэта іншае. Гэта феномен медыйнай цывілізацыі — калі прадукт раскручваюць, калі выкарыстоўваюць пэўныя тэхналогіі дзеля таго, каб зрабіць з кнігі бізнесовы прадукт.
Уявіце сабе вершы Хадановіча, каб іх вучылі на памяць, каб іх выконваў не сам Хадановіч, а шмат-шмат адукаваных людзей чыталі адзін аднаму вершы Хадановіча. Уявіць сабе такое ў медыйнай цывілізацыі немагчыма!

Чаму? Проста. Вершы Хадановіча, якія спявае Лявон Вольскі…

Ага, давайце яшчэ “Тры чарапахі” ўзгадаем, ці “Чароўнага трусіка”…

Каб сфарміраваць нацыю, беларусам трэба вынайсці самалёт: інакш гэта зойме сотні год

Ці застаецца мова сёння прыкметай нацыі?

Ужо не. Сённяшняя нацыя не можа быць створаная на падставе адзінай агульнай мовы для ўсёй нацыі. Таму што большасць інфармацыі адукаваныя людзі атрымоўваюць на іншых мовах, а не на нацыянальнай мове.

Магчыма, праблема не ў гэтым, а ў тым, што ўсе лічаць, што нацыя ўжо створаная?

Пра Беларусь так мала хто лічыць. У Беларусі шмат якія "шуфлядкі культуры" не ўтрымлівалі ў сабе ніякага зместу...  Беларусы не знаходзілі сабе месца ў часе. На сённяшні дзень большая частка беларускай ідэнтычнасці будуецца менавіта на прасторы, на зямлі.

Беларусы хутчэй вызнаюць сябе як жыхары пэўнай тэрыторыі, а не грамадзяне пэўнай нацыі.  Дамінуе не грамадзянская ідэнтычнасць, а тэрытарыяльная. І таму тутэйшасць, якую хтосьці прымае, а хтосьці абвяргае, больш пасуе вось гэтай глыбіннай ідэнтычнасці беларусаў, чым штосьці іншае.

Добра было тым нацыям, якія паўставалі натуральным чынам ад Сярэднявечча да Новага часу. Яны самі стваралі пералік тых шуфлядак, якія ім трэба было запоўніць. Там маглі быць шуфлядкі для рэлігіі, для літаратуры, навукі... А тыя нацыі, што спазніліся, мелі ўжо такі “джэнтльменскі набор” культурных нішаў, культурных месцаў, якія мусяць быць запоўненыя, каб нацыя магла сказаць: “Мы не горш за іншых”. І трэба было хуценька-хуценька нешта туды класці.

Як гэта можна было класці?

З аднаго боку — праводзячы археалогію ведаў і аднаўляючы гісторыю. Трэба знайсці ў гісторыі штосьці, што ў нас калісьці адабралі. Ёсць яшчэ адзін спосаб — універсітэт. Без універсітэту нацыі не паўстаюць.

Нашая праблема яшчэ ў тым, што мы можам запоўніць гэтыя “шуфлядкі культуры”, але ж мы амаль нічога не можам адтуль дастаць. Культура патрабуе, каб там не проста штосьці ляжала мёртвым грузам, а каб гэтым маглі карыстацца.

І калі мы можам ганарыцца ўзлётам Віленскага ўніверсітэта часоў філаматаў і філарэтаў, то працягнуць туды жывы ланцужок, каб праз вучня, настаўніка, які быў вучнем таго настаўніка і так гэта цягнулася да нарбута ці яшчэ кагосьці, — немагчыма. Ганарыцца можна, але без гэтага жывога ланцужка кожнае новае пакаленне вымушана ствараць усё наноў. Ёсць рэчы, якія не ствараюцца такім чынам.

Гэта як той анекдот пра нямецкага садоўніка, які прыехаў у Англію вучыцца вырошчванню газонаў і пытаецца: “Як вы робіце такія прыгожыя газоны?”. “Усё вельмі проста, — кажа ангельскі садоўнік. — Усяго толькі два дзеянні: стрыгчы і паліваць, стрыгчы і паліваць”. “Я таксама гэта раблю!” — кажа нямецкі садоўнік. “І колькі?” — “Ужо тры гады… “. “Э-э-э-э, яшчэ 297 гадоў і ў вас, можа, што-небудзь атрымаецца”. Так і тут.

Дык што, нам цяпер як тым немцам трэба 297 гадоў чакаць, пакуль не створыцца нацыя?

Нам трэба разумець, што калі мы будзем ісці традыцыйным шляхам, то гэта шлях працягласцю ў некалькі сотняў год. Калі мы хочам прайсці гэты шлях хутчэй, трэба не бегчы хутчэй ці каціцца, склаўшыся ў клубочак — трэба вынайсці альбо паравоз, альбо самалёт.

І які гэта можа быць паравоз? Што гэта можа быць увогуле?

Я пра што і кажу. Ніхто ніколі не ствараў нацыю ў часы медыйнай цывілізацыі, постмадэрну і г.д. Гэта значыць, што мы піянеры, і таму шукаць у кагосьці прыклады ці рэцэпты — сэнсу ніякага няма. Трэба вынайсці прыладу, якая дасць нам магчымасць пераскочыць усе не вельмі істотныя, не вельмі значныя кавалачкі на гэтым шляху.

Але гэта штосьці такое матэрыяльнае, што можна пакратаць?

Я думаю, што так. І я думаю, што гэта, па-першае, складанне інстытуцыяў, адзінай функцыяй якіх будзе мысленне. Тыя людзі, увесь час якіх распісаны на працу, не здольныя да вынаходніцтва і крэатыву. Гэта значыць, што яны павінны вылучыць са свайго асяроддзя тых людзей, асноўнай функцыяй якіх будзе мысліць.

Я калісьці напісаў, што нашая галоўная задача — думаць Беларусь. Думанне адбываецца калектыўна. Таму, я ведаю два суб’екты, якія б маглі ўзяць на сябе гэтую галоўную функцыю — думаць Беларусь. Гэта сацыяльныя інстытуты: універсітэт і партыя. Яны павінны быць нашым галоўным клопатам. Пра іх трэба клапаціцца, а не пра электарат, надоі і г.д.

У Беларусі няма ўніверсітэту. А без універсітэту няма нацыі…

Значыць, думаць Беларусь павінны ўніверсітэты і партыі. З універсітэтамі зразумела, а што вы маеце на ўвазе, калі кажаце “партыі”?

Партыі як мыслячыя суб’екты, якія абмяркоўваюць, крытыкуюць, выпрацоўваюць падыходы, а не проста змагаюцца за ўладу на выбарах. Партыі, якія патрэбныя ў гэтым сэнсе, — гэта хутчэй такія клубы, чалавечыя комплексы, у якіх вандруе, перасоўваецца, абмяркоўваецца, крытыкуецца думка пра будучыню краіны. Такія партыі паўстаюць не заўсёды. І першая задача сённяшніх партыяў — гэта менавіта такія функцыі, а не барацьба за ўладу.

Другі суб’ект, у якім адбываецца такі маштаб думання Беларусі, — гэта ўніверсітэт. Універсітэту ў гэтым сэнсе канкурэнцыі няма. Без універсітэту нічога не будзе. Але на сённяшні дзень у Беларусі, на жаль, няма ўніверсітэту.

Бо ва ўніверсітэце ў непасрэднай камунікацыі знаходзяцца ўсе дзеяздольныя пакаленні людзей. Няма больш такога грамадскага інстытуту, дзе разам знаходзяцца ўсе — ад малых выпускнікоў школ да старых прафесараў, якія ўжо толькі і могуць паказвацца на мерапрыемствах кшталту гаудэамусу.

Усе гэтыя пакаленні знаходзяцца ў непасрэднай жывой камунікацыі. Сталы чалавек, ужо зорка навукі, прыходзіць да студэнтаў тлумачыць ім, якія яшчэ нічога пра гэта не ведаюць, азы, самы пачатак навукаў... Потым прафесар павінен кіраваць дыпломнай працай выпускніка. Потым ён удзельнічае ў навуковай спрэчцы на абароне дысертацыі, а потым яшчэ яго калегі даюць яму водгукі на яго ўласную працу.

Вось людзі, якія знаходзяцца ва ўніверсітэце, знаходзяцца ў пастаянным, бесперапынным задуменні. Вынік універсітэту — выпуск вялікага кола людзей, якія разыходзяцца па краіне, захоўваючы сувязі паміж сабой. Універсітэт стварае пакаленні, якія і робяць потым краіну.

Але у нас жа таксама ёсць усё тое, што вы пералічылі! Дыпломы, дысертацыі…

Нічога з гэтага ў нас няма, таму што ў нас ужо даўно няма абароны дысертацыяў, няма навуковай спрэчкі, акадэмічнай дыскусіі і г.д. Абарона дысертацыяў сімулюецца. Усё насамрэч вырашаецца па-за ўніверсітэтам.

І яшчэ адна рэч. Універсітэт абавязкова павінен валодаць эканамічнай аўтаноміяй. Калі вы падпарадкоўваеце ўніверсітэт Міністэрству адукацыі ці каму яшчэ, калі абарона дысертацый зацвярджаецца ВАКам, універсітэт губляе сваю аўтаномію, там няма свабоды. Без эканамічнай свабоды і аўтаноміі ўніверсітэтаў не бывае. Бывае ПТВ, што ў нас і ёсць.

Ці магчыма выкарыстоўваць сучасныя медыйныя сродкі для стварэння нацыі — Інтэрнет, іншыя онлайн-медыя?

Думаю, так, але пры пэўных умовах. Кожная штучная рэч патрабуе пэўнага часу, каб з’явіліся віртуозы валодання ёю. А каб з’явіліся віртуозы, неабходныя спаборніцтва і канкурэнцыя. Без спаборніцтва і канкурэнцыі нічога не будзе.

Таму калі сёння, напрыклад, з’явіліся блогі як вельмі хуткі спосаб стварэння інфармацыі, распаўсюджвання навінаў і г.д.  — пакуль не пачнецца вывучэнне гэтага як з’явы, рэйтынгаванне, канкурэнцыя і спаборніцтва, то і выкарыстаць гэта будзе вельмі цяжка. Інтэрнет — гэта ж яшчэ такая маладая рэч, што мы з вялікай цяжкасцю можам ёю карыстацца.

Ці зацікаўленая дзяржава ў тым, каб нарадзіць нацыю?

Дзяржава павінна была б быць у гэтым зацікаўленая. Але ж калі мы маем на ўвазе канкрэтную дзяржаву, беларускую — то ўсё атрымоўваецца не так.

У такім выпадку, ці можна стварыць нацыю без падтрымкі дзяржавы?

Думаю, было б вельмі добра рабіць гэта разам. Ёсць такія задачы, у якіх толькі складаючы высілкі дзяржавы, грамадзянскай супольнасці, царквы, бізнесовых структураў — толькі разам можна штосьці зрабіць.

Трэба прапанаваць Мэлу Гібсану зняць крывавы баявік на старажытнай беларускай мове

Як можна выкарыстоўваць сучасныя медыйныя сродкі ў стварэнні нацыі?

Ну, напрыклад, чаму б не напісаць сцэнар паводле “Невядомай вайны” Сагановіча і не прапанаваць Мэлу Гібсану зняць крывавы жорсткі баявік, які б меў большую аўдыторыю, чым “Апакаліпсіс”, “Пакуты Хрыстовы”, ці “Храбрае сэрца”. І каб гэта абавязкова было на старажытнай беларускай мове без перакладу. І я думаю, што свядомы, сацыяльна адказны беларускі бізнес мог бы скінуцца на такі праект. І тады Галівуд працаваў бы на нас. Ну і гэтак далей. Тут шмат магло б быць такіх ідэяў па выкарыстанні сучасных сродкаў.

Мы ў гэтым сэнсе піянеры: можна сказаць, што на нас увесь свет глядзіць і спадзяецца, што мы гэта зробім урэшце рэшт.

Гэта можа адбыцца выпадкова?

Думаю, што выпадкова такія рэчы не здараюцца. Выпадкова можна засвяціць рэнтгенаўскім выпраменьваннем пласцінкі. Але ж каб разгледзець у гэтым не нейкую недарэчнасць, а прыродную невядомую з’яву, трэба мець мазгі. Так і тут — можна выпадкова сесці ў лужу, але ж стварыць мост праз гэтую лужу выпадкова немагчыма. Ніводная малпа за некалькі сотняў год нават не надрукуе мастацкі твор.

А калі гэта будзе не малпа, а разумны адукаваны чалавек, які проста не меў на мэце нічога ствараць, а зрабіў гэта выпадкова…

Давайце паставім пытанне так: ці магчыма, каб Моцарт нарадзіўся ў Беларусі? Ладна Моцарт — хаця б Аляксандр Рыбак! Нарадзіцца-та можна дзе заўгодна, але ж каб стаць Моцартам, патрэбныя адпаведныя сацыяльныя ўмовы.

З іншага боку, той жа футбаліст Глеб стаў вядомым і адным з лепшых, гуляючы на асфальце. Гуляй ён на траве, хто ведае, можа, ён такім і не стаў бы.

Але ж ён можа гадаваць свой талент і адточваць сваё майстэрства толькі там. І раскрыцца гэтае майстэрства можа не ў дваровай камандзе, а толькі ў камандзе, якая змагаецца за чэмпіёнскі тытул. Возьмем нават тую самую папсу. Алёна Свірыдава — ці магла яна стаць тым, кім з’яўляецца, мець сваю аўдыторыю ў Мінску? І так за што ні вазьміцеся…
Асяроддзе трэба ствараць.

Фота: http://worvik.com