Ігар Кузняцоў: Курапаты ― гэта толькі коска
Тэма сталінскіх рэпрэсій ― адна з самых закрытых ў беларускай гісторыі. Спецыялістаў, якія працуюць над ёй, можна пералічыць па пальцах. Але ў тым, каб адкрыць праўду пра масавыя расстрэлы 1930-х, зацікаўленыя не толькі беларусы. Знайсці і вярнуць на радзіму астанкі сваіх грамадзян, знішчаных у беларускіх турмах НКВД, ужо шмат гадоў хоча Польшча.
Пра тое, колькі палякаў расстраляна ў Беларусі, чаму пошукі прасоўваюцца вельмі павольна і пра тое, ці ёсць у прынцыпе шанец нешта (у літаральным сэнсе) раскапаць, Еўрарадыё распавядае гісторык Ігар Кузняцоў.
Колькі палякаў расстраляна ў Беларусі
Еўрарадыё: Наколькі пытанне сталінскіх рэпрэсій прынцыповае для палякаў?
Ігар Кузняцоў: Нягледзячы на ўсе эканамічныя і палітычныя цяжкасці, палякі ніколі не забываюць пра сваіх суграмадзян, якія сталі ахвярамі і сталінскага, і нацысцкага рэжымаў. Беларусам у гэтым плане ёсць, чаму павучыцца.
Па маіх звестках, расстрэлы праводзіліся ў Беларусі ў 120 месцах. Курапаты ― гэта месца самага масавага пахавання. Самага масавага на тэрыторыі ўсяго былога СССР. Для параўнання, Левашова пад Санкт-Пецярбургам ― 50 тысяч расстраляных, Бутава і Камунарка ў Маскве ― прыкладна 25 тысяч. Курапаты ― афіцыйная лічба ― не менш за 30 тысяч. Але, на думку некаторых даследчыкаў, ― 100 тысяч, 150 тысяч і даходзіць да 250 тысяч парэшткаў.
Еўрарадыё: Ці можна ацаніць колькасць палякаў сярод усіх гэтых расстраляных людзей?
Ігар Кузняцоў: Трэба памятаць, што польская нацыя на тэрыторыі Беларусі не выпадковая. У 1920-я тут свабодна выкарыстоўваліся чатыры мовы: беларуская, руская, польская і ідыш. І, думаю, што лічба, якую я назаву, для многіх стане адкрыццём. З афіцыйнай базы рэпрэсаваных я зрабіў выбарку па графе "Расстраляныя ў Мінску" ― там 5772 прозвішчы. Па гэтай выбарцы 24% расстраляных ― палякі. Гэта не азначае, што ўсе яны пахаваныя ў Курапатах, бо ў Мінску ёсць яшчэ 11 месцаў, дзе праводзіліся масавыя расстрэлы. Але вось гэтыя 5772 прозвішчы ― гэта толькі з афіцыйнай базы дадзеных. А па маіх падліках, у Мінску і яго ваколіцах з сярэдзіны 1930-х да чэрвеня 1941 года расстраляна каля 200 тысяч чалавек.
Еўрарадыё: Калі ўзяць 24% ад гэтай лічбы...
Ігар Кузняцоў: Гэта вельмі ўмоўна, але кожны можа зразумець, што гаворка ідзе пра дзясяткі тысяч чалавек. Але нехта можа паказаць нам, што трэба выкарыстоўваць афіцыйныя лічбы. Тады спынімся на некалькіх сотнях чалавек ― 24% ад 5772 расстраляных у Мінску. Але пры гэтым вядомая заява Аляксандра Лукашэнкі, што за гады савецкай улады ў Беларусі не расстраляна ніводнага паляка! Дзіўна, праўда? І яшчэ я хачу адзначыць: ніякім лічбам, заяўленым НВКД, у тым ліку тым, якія мы цяпер назвалі, верыць нельга.
Еўрарадыё: Трэба ж хоць на нейкія звесткі абапірацца? Бо іншых лічбаў няма.
Ігар Кузняцоў: Але чаго вартыя гэтыя лічбы? Ёсць дакладная запіска Аляксандра Шалепіна [старшыня КДБ СССР. ― Еўрарадыё] пра польскую аперацыю, складзеная ў 1959 годзе. Афіцыйная лічба: расстраляна каля 22 тысяч польскіх афіцэраў. З іх 7305 ў турмах Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі. Украінцы сапраўды ведаюць прозвішчы 3435 з іх, значыць, у "Беларускім Катынскім спісе" павінна быць 3870 прозвішчаў. А калі я пачынаю супастаўляць дакументы, атрымліваецца, што там павінна быць не менш за сем тысяч чалавек. І яшчэ адна нестыкоўка: у турмах Заходняй Беларусі расстрэлаў не праводзілася. Яны былі ў Мінску!
Чаму да гэтага часу не было польскіх раскопак у Курапатах
Еўрарадыё: А што палякам адказваюць у Мінску пра "Беларускі Катынскі спіс"?
Ігар Кузняцоў: Што беларускага "Катынскага спісу" ў Беларусі няма. Маўляў, двойчы праверылі ўсе архівы, у тым ліку і КДБ. Глядзіце, які адказ: няма спісу! А дзе ён? Ён існаваў наогул? Ці быў ён у 1940 годзе? Ці быў ён знішчаны 22 чэрвеня 1941 года, з пачаткам вайны або падчас наступных артабстрэлаў? Ці быў ён пазней перададзены ў КДБ СССР? Адказаў на гэтыя пытанні польскі бок не атрымаў. Прапанова польскага боку правесці эксгумацыю ў Курапатах прагучала яшчэ ў 2012-м годзе. Ужо чатыры гады мінула пасля гэтага. Але як праводзіць эксгумацыю, калі няма спісу, а адсутнасць дакумента ў архіве па нашых мерках кажа аб адсутнасці падзеі?
Я лічу, што праводзіць у Курапатах эксгумацыю заўчасна. Па-першае, падчас дзвюх эксгумацый, якія праводзіліся раней, было раскрыта больш за дваццаць пахаванняў з пяцісот, якія там знаходзяцца. Усе яны былі парушаныя. Гэта значыць, нехта па нейкіх прычынах ужо праводзіў там сваю, так бы мовіць, эксгумацыю. Значыць, вызначыць, хто там дакладна ляжыць, цяпер ужо немагчыма. Па-другое, каб выявіць пяцьсот пахаванняў, спатрэбяцца гады. Нават пры выкарыстанні самай сучаснай тэхнікі. Ну, і па-трэцяе, што рабіць з тым фактам, што вакол Мінска ёсць яшчэ адзінаццаць пахаванняў? Курапаты ў гэтай гісторыі ― толькі коска. Трупы расстраляных маглі вывозіцца ў розныя месцы. І мая гіпотэза, пакуль яшчэ нікім не аспрэчаная, што парэшткі польскіх афіцэраў спачываюць ва ўрочышчы Благаўшчына ў Трасцянцы. Пад сметнікам, створаным у 1956-м годзе. У маёй практыцы больш няма ніводнага прыкладу, каб на тэрыторыі Беларусі, на месцы сталінскіх расстрэлаў улады ладзілі звалку.
Еўрарадыё: Што будзе, калі ў Курапатах палякі нічога не знойдуць?
Ігар Кузняцоў: Я ўпэўнены, што дазвол на эксгумацыю будзе атрыманы толькі ў тым выпадку, калі афіцыйны бок будзе ўпэўнены: палякі нічога не знойдуць. Зразумейце, я не супраць пошукаў. Але каб да іх падыходзіць, трэба лакалізаваць месца. А мы пакуль што не можам гэтага зрабіць. Заключэнні аб "польскім следзе" у Курапатах часам робяцца на падставе таго, чаго проста не было! Напрыклад, нібыта нейкі сведка казаў, што ў турме на Валадарцы хтосьці казаў, што палякаў вязуць на Лагойскі тракт. Але там шмат месцаў, акрамя Курапатаў! Ці прыдумваюць, што яшчэ ў 1994-м у Курапатах знойдзеныя гузікі ад ніжняй бялізны афіцэраў польскай арміі. Я, як гісторык, у першы раз пра гэта чую. Археолагі, якія ўдзельнічалі ў эксгумацыі, і Іофе, і Крывальцэвіч, прадметаў польскага адзення не знаходзілі.
Еўрарадыё: Чаму не звяртаюць увагі на іншыя месцы пахаванняў? На тую ж Благаўшчыну?
Ігар Кузняцоў: У любой краіне ёсць сімвал. Катынь, Харкаў... Курапаты ― гэта наш сімвал. І для палякаў таксама. Вельмі важна ўсталяваць там памятны знак ― гэта азначае мемарыялізацыю ахвяр, гэта вельмі важна. Потым можа быць шмат гадоў раскопак. Але знак, які будзе стаяць у Курапатах, будзе пазначаць, што мы памятаем пра гэтых людзей. Незалежна ад таго, палякі яны, беларусы ці габрэі.
"План па расстрэлах быў перавыкананы"
Еўрарадыё: Дык можна хоць нешта канкрэтнае сказаць пра тое, ці ёсць у Курапатах парэшткі палякаў?
Ігар Кузняцоў: У 1998 годзе ў Курапатах было раскрыта каля 20 пахаванняў. Атрымалася выявіць тры партманэ, у двух з якіх знаходзіліся квітанцыі, выдадзеныя ў гродзенскай турме і датаваныя 12 чэрвеня 1940 года. У Курапатах дзясяткі тысяч расстраляных, і з іх 2/3 расстраляныя да 1939 года. А тут ― 1940 год. Можна сцвярджаць, што гэтыя двое, Мойша Крамер і Мардэхай Шулькес ― частка беларускага Катынскага спісу, але грамадзянскай яго часткі. Бо не толькі афіцэраў расстрэльвалі. Там былі і чыноўнікі, і іншыя цывільныя асобы. А мы наогул гэтую катэгорыю выключылі!
Я вам прывяду такія лічбы. Па рашэнні Палітбюро, расстрэлу падлягала 11 тысяч зняволеных з турмаў Заходняй Украіны і Беларусі. Па запісцы Шалепіна расстраляна 7305 чалавек. А план па расстрэлах быў перавыкананы, бо ў 1940-м годзе было такое ж сацспаборніцтва, як і ў 1937-м годзе. Мала таго, вывучалася таксама пахаванне, раскрытые чорнымі капальнікамі. Там усе рэчы былі вырабленыя ў Прыбалтыцы. Значыць, і з Літвы везлі расстрэльваць ў Мінск. Таму Курапаты ― гэта боль і літоўскага народа таксама.
Еўрарадыё: Для палякаў прынцыпова знайсці менавіта парэшткі афіцэраў?
Ігар Кузняцоў: Увага засяроджаная на гэтай катэгорыі. Але былі сотні, тысячы, а можа, і дзесяткі тысяч ахвяр, якія да афiцэраў не адносяцца. Дарэчы, з 5772 прозвішчаў расстраляных у Мінску, ніводнага расстралянага па 1940 годзе не праходзіць. Зноў супярэчнасць! Нестыковак, над якімі трэба працаваць, яшчэ вельмі шмат.
Еўрарадыё: На хвалі адлігі ў беларуска-польскіх адносінах ці магчымае адкрыццё архіваў або стварэнне сумесных груп навукоўцаў?
Ігар Кузняцоў: Па першым пытанні ― катэгарычна не, архівы адкрытыя не будуць. Па другім ― так, мне здаецца лагічным, што пасля адказу: "У архівах у нас нічога няма" да працы павінны прыступіць навукоўцы. Прыйшоў час стварыць рабочую групу з беларускіх і польскіх гісторыкаў, якія зацікаўленыя ў гэтай праблеме. Няхай яна будзе неафіцыйная, хай на грамадскіх пачатках. Я прапаноўваў стварыць яе яшчэ тры гады таму, мне адказалі: "Мы вам патэлефануем". Тры гады прайшло, у нас ёсць адказ пра тое, што афіцыйных дадзеных мы не атрымаем. Дык давайце з заўтрашняга дня возьмемся за гэтую праблему!
Беларускія гісторыкі і грамадскія актывісты аб'явілі 2017 год Годам памяці ахвяр сталінскіх рэпрэсій. Паводле афіцыйнай статыстыкі, ахвярамі "Вялікага тэрору" сталі каля 600 тысяч жыхароў Беларусі. Ігар Кузняцоў лічыць, што на самой справе іх як мінімум на 200 тысяч больш.
