У пандэмію ледзь не стаў айцішнікам: інтэрв'ю з былым дырыжорам Вялікага тэатра

Гэтым летам журналісты пыталіся ў беларускага дырыжора Дзмітрыя Мацвіенкі: дык што ж, вы цяпер ад нас паедзеце? У чэрвені дырыжор Вялікага тэатра Беларусі стаў пераможцам міжнароднага конкурсу ў Даніі. Гэта азначала, што ў яго з'явілася магчымасць сыграць з найлепшымі аркестрамі свету.

Дзмітрый абяцаў: не паеду. Тлумачыў, што не хоча сыходзіць з тэатра.

Дырыжор выходзіць на сувязь з Мюнхена: тут ён удзельнічае ў пастаноўцы оперы Шастаковіча "Нос". Яе ставяць Уладзімір Юроўскі і Кірыл Сярэбранікаў. У Мюнхен ён прыехаў з Генуі: там ён выступаў у тэатры Карла Фелічэ. А ў Вялікім тэатры Беларусі Дзмітрый ужо не выступіць: калі скончацца гастролі ў Еўропе, ён вернецца, толькі каб падпісаць заяву аб звальненні.

Знаходзячыся на гастролях, Дзмітрый даведаўся, што яго знялі з пазіцыі дырыжора-пастаноўшчыка оперы "Самсон і Даліла". Дзмітрый палічыў, што яго далейшае супрацоўніцтва з тэатрам немагчымае.

Калі мы патэлефанавалі ў тэатр, там прызналі: яны засмучаныя і разумеюць, музыку якога ўзроўню губляюць. Але ўсё яшчэ разлічваюць на супрацоўніцтва: нават рыхтуюць загад, па якім у пастаноўцы "Самсон і Даліла" ён будзе другім дырыжорам.

Мы пагаварылі з дырыжорам пра сыход з Вялікага і пра тое, як растлумачыць кіраўніцтву, што страта артыстаў — гэта страты тэатра.

"Быў на краі, а потым усё змянілася"

— Цяпер вы ўдзельнічаеце ў пастаноўцы ў Мюнхене, а год таму вы праглядалі курсы праграмістаў — быць дырыжорам у Беларусі настолькі складана?

— Мінулым летам у самы разгар пандэміі я быў у дэпрэсіі. Тады я працаваў у Маскве, але быў вымушаны вярнуцца ў Мінск. У сакавіку 2020-га ўсе канцэрты адмянілі ў адзін дзень.

У Маскве я здымаў жыллё, жыў на валізах, дома чакалі жонка і дзіця. Вырашыў вярнуцца. І ў ліпені на самай справе пачаў падумваць пра тое, каб знайсці іншую працу, глядзеў ролікі па праграмаванні. Я ніколі не думаў, што нарадзіўся для прафесіі дырыжора, у мяне не музычная сям'я. Але я рана палюбіў музыку, мне ўсё жыццё хацелася гэтым займацца.

Але тым летам я ўжо гатовы быў зламацца і ўсё кінуць.

Адсотак дырыжораў, у якіх усё складваецца, вельмі малы. Пры тым што мы і без таго штучны тавар: адзін выпуск кансерваторыі — гэта ўсяго два-тры чалавекі. Ёсць стагнацыя. Былі гады, калі кафедра наогул не аб'яўляла набор дырыжораў.

На дырыжорскіх конкурсах, у якіх удзельнічаю ўжо дзесяць гадоў, я толькі адзін раз бачыў дырыжора з Беларусі. Адзін раз. Для мяне гэта сумная гісторыя, таму што ў нас таленавітыя людзі. Гэта праблема і кансерваторыі, і таго, што ў нас адзін оперны тэатр і не так шмат аркестраў.

І мінулым летам я сапраўды быў на краі, а потым неяк рэзка ўсё змянілася. Спачатку — конкурс дырыжораў у Італіі, дзе я пазнаёміўся са сваім першым агентам. У чэрвені — перамога на конкурсе маладых дырыжораў імя Мікалая Малько ў Капенгагене. Цяпер усё зусім інакш. Думаю, лёс наўмысна выпрабоўвае нас, даводзіць да краю, глядзіць, наколькі ты трывалы.

— Пасля перамогі ў конкурсе, напэўна, пасыпаліся прапановы супрацоўніцтва ад сусветных тэатраў — была вялікая спакуса кінуць пастаноўкі ў Вялікім і паехаць з гастролямі?

— Усе канцэрты, усе ангажэменты і дамоўленасці, якія адбыліся ўслед за конкурсам, распісваюцца на другую палову сезона. Не, пасля конкурсу я не сказаў Вялікаму тэатру: прабачце, цяпер у мяне ёсць нешта цікавейшае.

Наадварот, у лістападзе і снежні мне прапаноўвалі некалькі вельмі цікавых праектаў. Але я сказаў: прабачце, у мяне пастаноўка "Самсона" ў Мінску. Калі ты дамовіўся з тэатрам пра праект, то, нават калі табе прылятае нешта больш цікавае, неймаверна непрыгожа сарваць ранейшыя дамоўленасці. У такім выпадку ты ставіш пад пагрозу адносіны з усімі тэатрамі ў свеце.

Да таго ж мінская пастаноўка была для мяне важнай з мастацкага, а не фінансавага пункту гледжання. Хацелася зрабіць нешта са сваімі музыкамі.

Цяжка растлумачыць матывацыю, прасцей за ўсё сказаць так: гэта твая радзіма, твой тэатр, і ты хочаш са сваімі артыстамі рабіць сваю справу добра. А не толькі выступаць на Захадзе, дзе для гэтага ёсць усе ўмовы. Трэба аддаваць даўгі сваёй радзіме.
 

"У кожным тэатры скажуць, што паўтара месяца дастаткова"

— Але вас знялі з пастаноўкі "Самсон і Даліла" ў Мінску. Чаму?

— Мы павінны былі ставіць "Самсона і Далілу" ў снежні. А цяпер я знаходжуся ў Мюнхене на пастаноўцы "Нос" Шастаковіча. Пра гэту пастаноўку я даведаўся больш чым паўгода таму. У траўні ў тэатры ў Мінску мне падпісалі паперу, у якой кіраўніцтва пагаджалася: я магу адсутнічаць у тэатры ў гэты час.

Я планаваў вярнуцца ў Мінск за паўтара месяца. У кожным тэатры свету вам скажуць: паўтара месяца — дастатковы тэрмін для дырыжора-пастаноўшчыка.

Але ў гэты час памянялася кіраўніцтва тэатра, і нашы ранейшыя дамоўленасці ануляваліся. Новы дырэктар спытаў: як жа вы можаце паехаць у час пастановачнага перыяду?

Гэта не задаволіла кіраўніцтва, яны хацелі, каб я з верасня вучыў з артыстамі ноты. Мая асноўная праца — падрыхтоўчая, і я з гэтай партытурай правёў шмат часу. Перад маім ад'ездам мы сабраліся з усімі салістамі, канцэртмайстрамі, прайшлі матэрыял, я расказаў кожную ноту.

А вучыць ноты — гэта не праца дырыжора-пастаноўшчыка. Дырыжор можа прыступаць да працы, калі яму паказваюць вывучаны матэрыял, які саліст вучыць самастойна з дапамогай канцэртмайстра.

Дырэктар гэтага проста не ведае, таму што займаўся раней крыху іншай працай.

— Але ж у тэатры дастаткова спецыялістаў, якія могуць гэта растлумачыць?

— Я магу толькі здагадвацца, якім чынам гэтае рашэнне перайшло ў стадыю выканання, але я ўпэўнены, што ў яго прыняцці ўдзельнічаў увесь цэх. Калі б у нас з рэжысёрам-пастаноўшчыкам склаліся добрыя стасункі, гэтай сітуацыі не ўзнікла б. Дырэктар бы пра яе нават не даведаўся.

Дырэктар — гэта чалавек, якому расказваюць, як уладкаваны тэатр і якое мастацкае рашэнне трэба прыняць. Я са свайго боку не стаў асабліва моцна пераконваць, проста сказаў: паўтара месяца дастаткова для рэпетыцый, у сваіх сілах я ўпэўнены.

Мая калега, з якой мы павінны былі працаваць над пастаноўкай, таксама ехала на гастролі. Але калі мяне не было ў тэатры ў верасні і кастрычніку, то яе — у лістападзе. І яна захацела ладзіць пастановачныя рэпетыцыі да свайго ад'езду. Але што ў гэтай сітуацыі мог зрабіць я?

— Як гэтую праблему вырашалі б у іншых тэатрах?

— У тэатры ёсць другі дырыжор, і гэта нармальная практыка, калі ён замяняе на рэпетыцыях. Але ў Вялікім тэатры другі дырыжор — намінальная пасада.

Як гэта адбываецца ў Мюнхене? Тут я якраз выконваю ролю другога дырыжора. Я сяджу на ўсіх рэпетыцыях і выконваю ўсе задачы, якія мне прапануюцца. Тут ты павінен за кагосьці паспяваць, там за кагосьці пастукаць, тут вокамгненна падбегчы і замяніць дырыжора ў аркестравай яме ў час рэпетыцыі, падстрахаваць, калі ў яго інтэрв'ю.

Вось гэта сапраўдная асістэнцкая праца, якую я вельмі люблю, на якой дырыжор вучыцца, і ў мяне такіх прац было ўжо нямала. Гэта значыць, я ведаю, як гэта павінна быць. І толькі ў гэтым выпадку будзе добрая прадукцыя. А калі адзін чалавек працуе за ўсіх, ён проста надарвецца.
 

"Проста не разумеюць, што людзі — гэта каштоўна"

— Дык што ж, цяпер вы дакладна ад нас паедзеце?

— Цяпер цяжкая абстаноўка для працы ў Мінску. Створаны непрыдатныя ўмовы для працы артыстаў. Кіраўніцтва — з аднаго боку, артысты — з другога. Прорва настолькі гіганцкая, што няма магчымасці дамаўляцца. Працаваць у Беларусі немагчыма.

— Калі кажуць пра тое, што працаваць у Беларусі немагчыма, усе маюць на ўвазе рознае "немагчыма". Пра што ў першую чаргу кажаце вы?

— Пра фінансавы бок. Калі табе на картку прыходзіць мізэрная сума, ты зусім не зацікаўлены ў тым, каб працаваць лепш. У нас дырыжоры ў некаторыя месяцы атрымлівалі менш, чым прыбіральшчыкі, а салісты — менш, чым хор. Пры тым што хор таксама няшмат атрымлівае.

Пытанне не ў тым, чаму шмат у хору. Зразумела, што крызіс, каранавірус, няма спонсараў. Пытанне ў тым, чаму да гэтага дадаецца абсалютнае неразуменне з боку кіраўніцтва.

У Мінску я пераследаваў адну мэту — вучыцца. У Еўропе я магу зарабляць на жыццё. Пакуль я працаваў у Мінску, я быў у даўгах. У мяне жонка і маленькае дзіця, а сум, якія я зарабляў, было досыць на транспарт. Тут добрыя ўмовы для жыцця.

Я прапрацаваў у тэатры крыху больш за год і не ведаю, як было да гэтага, да крызісу, звязанага з каранавірусам. Магу меркаваць толькі па тым, што расказваюць калегі. Але ўзяць хоць бы тую колькасць звальненняў, якая адбылася за сезон: звальнялі людзей, якія складалі код тэатра. Звальнялі з розных прычын, і ўсе яны для мяне былі зусім неабгрунтаваныя.

— Кіраўніцтва тэатра магло б знайсці аргументы, каб угаварыць вас застацца?

— Дый пытанне не ў тым, пагаджуся я застацца ці не. Гэтага не можа быць, таму што кіраўніцтва тэатра не разумее, наколькі каштоўнымі былі для тэатра звольненыя людзі і тыя, хто звольніўся.

Я не хачу перабольшваць сваю значнасць, але так, мяне маглі б проста трымаць у ростары, і мы б рабілі перыядычна сумесныя спектаклі і канцэрты. Для мяне гэта была б магчымасцю выступаць у Мінску. А для іх — мець у сваіх спісах лаўрэата конкурсу Малько, як гэта робяць ва ўсіх тэатрах.

Але яны не могуць прапанаваць ніякіх выгадных умоў, таму што не бачаць ува мне ніякай каштоўнасці.

Так, у мяне былі праекты, якія я хацеў рэалізаваць з тэатрам. Мы хацелі паставіць балет па Дастаеўскім — ужо прыдумалі музычную канву. Гэты праект для мяне стаў вельмі важным — але яго мы ўжо наўрад ці зможам рэалізаваць.

"Не праблема выступіць у Берлінскай філармоніі, праблема — вярнуцца туды"

— Тады раскажыце, у якіх тэатрах вас могуць шукаць беларусы? Маючы да гэтага моманту практычна поўную творчую свабоду, з кім і дзе вы хацелі б выступіць?

— У Мінску засталіся артысты, з якімі ў мяне склаліся добрыя стасункі, і я ведаю, на якія партыі пры магчымасці іх паклічу. А якія гэта будуць тэатры? Былі б межы адкрытыя. Цяпер кожнае маё перамяшчэнне з Мінска — гэта пекла. Да Генуі я дабіраўся 27 гадзін — і гэта не Аўстралія і не Юпітэр, не так далёка. А ў траўні чакае паездка ў Аўстралію — наогул не ўяўляю, як гэта будзе.

Цяпер у мяне ёсць магчымасць далёкага планавання, ёсць мільярд артыстаў, з якімі хацелася б пазнаёміцца. Але я разумею, што з кімсьці мне яшчэ рана сустракацца.

Я хацеў бы сыграць з Мартай Аргерых [аргенцінская піяністка. — Еўрарадыё], з многімі выдатнымі музыкамі. Але пакуль мне гэта не трэба. Я ведаю, што ў мяне ёсць магчымасць аднойчы з імі сустрэцца — і добра. Я не загадваю.

Але цяпер я ўжо магу выбіраць людзей, з якімі хацеў бы папрацаваць. Прыходзіць праграма канцэрта, у мяне пытаюцца: якіх вы хацелі б бачыць артыстаў? Я прапаную, называю пяць прозвішчаў музыкаў, і тыя з іх, хто хоча, хто можа ўдзельнічаць у праекце, адгукаюцца на прапанову.

Хутка я выступлю з канцэртам у Монтэ-Карла, там я буду гуляць з выдатным італьянскім віяланчэлістам Марыа Брунэла. З аднаго боку, я неймаверна шчаслівы, з другога боку, у мяне будзе ўразлівая пазіцыя, я буду адзіны, хто іграе гэты канцэрт першы раз.

Сваіх жаданняў трэба баяцца. Магчыма, я марыў бы выйсці да Берлінскай філармоніі, але найгоршае, што можа са мной адбыцца цяпер, — выйсці туды. Маючы добрага агента, трапіць у Берлінскую філармонію не вялікая праблема. Праблема — выйсці да яе другі раз.

Каментар тэатра: мы разумеем, каго губляем

— Вядома, тэатр разумее, што Дзмітрый — выдатны музыкант, і мы зацікаўленыя ў тым, каб працягваць працаваць з ім. Гэта можа сказаць кожны супрацоўнік тэатра.

Паколькі Зміцер не можа быць дырыжорам-пастаноўшчыкам "Самсона і Далілы" ў сілу сваёй адсутнасці, яму прапануюць стаць другім дырыжорам спектакля. Я разумею — гэта балюча, Дзмітрый шмат сіл уклаў у гэтую працу, працаваў з нотным матэрыялам. Але, на жаль, ёсць пэўныя нюансы, і таму ён пераводзіцца на ролю другога дырыжора. Ужо нават падрыхтаваны загад.

У Дзмітрыя былі і іншыя планы, звязаныя з далейшымі пастаноўкамі, у якіх ён павінен быў выступаць дырыжорам-пастаноўшчыкам. І хочацца, каб ён не сек з-за пляча, каб было магчыма мець зносіны і дамаўляцца.

На 2022 год у нас была запланаваная прэм'ера балета "Ідыёт". Гэта вялікая праца, у якой яго роля была б вельмі прыкметная. У гэтай пастаноўцы неабходна было падбіраць партытуру. Тэатр гэтых планаў не адмяняў.

Калі вы думаеце, што мы адвярнуліся і рукі Дзмітрыю не паціснем, — гэта не так, што вы. Тэатр вельмі перажывае праз тое, што здарылася.