Баку перамог, армяне пакідаюць НК. Чаго яшчэ чакаць? Меркаванні бакоў канфлікту

Карабахскі канфлікт вычарпаны? Гэтым пытаннем задаюцца грамадства і эксперты не толькі ў Арменіі і Азербайджане. Баку святкуе перамогу, а карабахскія армяне пакідаюць свае дамы: нехта — развітваючыся з радзімай назаўжды, нехта — з надзеяй вярнуцца.

Што будзе далей, чаго чакаюць людзі? Пра гэта расказваюць на відэа жыхары Ерэвана і Баку, падзяліліся сваімі прагнозамі таксама азербайджанскія і армянскія аналітыкі. Журналістам JAMnews удалося пагаварыць і з карабахскімі армянамі — жанчынай, якая расказала, якая цяпер сітуацыя ў НК, у чаканні выезду ў Арменію, і журналістам, які ўжо дабраўся да Гарыса.

Раніцай 28 верасня стала вядома: да Новага года "Рэспубліка Арцах" спыніць сваё існаванне. Адпаведны ўказ падпісаў прэзідэнт гэтага непрызнанага тэрытарыяльнага ўтварэння Самвел Шахраманян. Улады рэспублікі, якія яшчэ нядаўна якія абяцалі ёй статус незалежнай дзяржавы, цяпер заявілі, што яны распускаюць усе дзяржустановы і раяць свайму насельніцтву азнаёміцца з умовамі рэінтэграцыі, якія прапануе ім Азербайджан.

За дзевяць дзён да гэтага, 19 верасня, Азербайджан пачаў абстрэльваць Карабах, які ўсё яшчэ кантралявалі мясцовымі дэ-факта ўладамі. Абстрэл доўжыўся каля сутак, затым агонь быў спынены. Улады Нагорнага Карабаха заявілі пра 200 загінулых і 400 параненых.

Колькі бежанцаў неабходна прыняць?  

З 24 верасня з Карабаха пацягнуліся бежанцы. Паводле звестак армянскага боку, да 1 кастрычніка іх колькасць перавысіла 100 тысяч чалавек. Аднак азербайджанскі бок лічыць гэтую лічбу моцна завышанай. Былы міністр замежных спраў Азербайджана Тофік Зульфугараў у інтэрв'ю JAMnews нават дапусціў, што да восені 2023 года ў Карабаху засталося максімум ад 5 да 10 тысяч армян.

Дэ-факта ўлады непрызнанай НКР заяўлялі, што колькасць насельніцтва рэспублікі складала каля 150 тысяч чалавек; згодна з апошнім "савецкім" перапісам насельніцтва Карабаха, тут пражывала 127 тысяч армян, 32 тысячы азербайджанцаў.

Так ці інакш, чарада машын ахвочых выехаць з Карабаха расцягнулася на шматкіламетровы затор, і пункты часовага размяшчэння бежанцаў у Гарысе і іншых гарадах Арменіі ледзь спраўляюцца з гэтым наплывам.

Пра рашэнне дапамагчы Арменіі фінансава, каб яна справілася з наплывам бежанцаў, ужо заявілі Брусель, Парыж і Вашынгтон. Апытаныя на вуліцах Ерэвана людзі падкрэсліваюць, што гаворка ідзе пра ўласных грамадзян (практычна ва ўсіх жыхароў непрызнанага Нагорнага Карабаха ёсць армянскае грамадзянства) і дапамагчы ім цяпер — непасрэдны абавязак уладаў:

"І дзяржава, і людзі абавязаныя добра прыняць карабахцаў. Гэта армяне, з армянскімі пашпартамі. А дзяржава абавязаная абараняць сваіх грамадзян".  

Сітуацыя пагаршаецца тым, што многія з прыбылых у Арменію бежанцаў фізічна знясіленыя. У апошнія месяцы жыхарам непрызнанай рэспублікі давялося сутыкнуцца з сур'ёзным дэфіцытам харчавання. Мінулай зімой азербайджанскія актывісты перакрылі адзіную дарогу, па якой можна заехаць у Карабах і выехаць з яго, праз што ў НКР пачаліся перабоі з харчаваннем, лекамі, палівам і сувяззю. Праз тое, што дарога была перакрытая, большасць мясцовых жыхароў не змагла б выехаць з Карабаха, нават калі б захацела зрабіць гэта да 24 верасня.

Многія з бежанцаў, якія прыехалі ў Арменію і паспелі прывыкнуць да нягодаў блакады, дзівіліся адсутнасці хлебных чэргаў у Арменіі:

"Прыехалі ў Гарыс. Першае, што я ўбачыў, была пякарня. Уяўляеце, 5-6 жанчын пякуць хлеб, а чаргі няма. Апошнім часам у Стэпанакерце наогул не было хлеба. Месцамі прадавалася нешта накшталт хлеба, аб які зубы можна зламаць, пажылыя людзі скардзіліся, што ў іх пратэзы, імі такі хлеб не з'ясі", — сказаў Марут Ванян, журналіст са Стэпанакерта (Ханкендзі).

“У Стэпанакерце мяне часта з розных міжнародных медыя прасілі зняць крамы. Я так шмат здымаў гэтыя пустыя паліцы, што іншага супермаркета сабе ўжо не ўяўляў. У супермаркеце Гарыса вочы загарэліся, калі ўбачыў мыла на палічках. Ніколі не любіў шакалад, але бліскучыя фанцікі цукерак заваражылі мяне, узрадаваўся як дзіця", — сказаў Марут Ванян.

Ці пагодзяцца армяне Карабаха жыць у складзе Азербайджана?

Улады Азербайджана падкрэсліваюць, што яны будуць ставіцца да армян як да сваіх грамадзян, калі тыя вырашаць застацца ў Карабаху.  

Аднак мясцовыя жыхары, з якімі ўдалося пагаварыць JAMnews, да такіх запэўнмванняў ставяцца з вялікім падазрэннем.

"Няцяжка ўявіць, як армяне будуць жыць пад кіраўніцтвам Азербайджана. Напрыклад, у школах дзецям будуць удзёўбваць, што ўсе армянскія культурна-гістарычныя помнікі, цэрквы на тэрыторыі Карабаха — насамрэч албанскія. А ў рамках курсу найноўшай гісторыі нашым дзецям давядзецца асуджаць "армянскі сепаратызм" і славіць азербайджанскага аскера-пераможцу", — сказала Аршалуйс Аруцюнян, жыхарка Стэпанакерта. Яна патлумачыла, што яе сям'я прыняла адназначнае рашэнне з'ехаць з Карабаха назаўжды.  

У тое, што армяне маглі б жыць у складзе Азербайджана, не вельмі вераць і самі азербайджанцы.

Якая будучыня ў расійскіх міратворцаў?

Адно з нешматлікіх пытанняў, у якім салідарныя і армянскі, і азербайджанскі бок, датычыць таго, што Расіі выгадная прысутнасць армян у Карабаху — хай нават у сімвалічнай колькасці.

"Расія зробіць усё, што ад яе залежыць, каб нейкая доля армян засталася", — мяркуе незалежны палітык Азер Гасымлы.

"Як мінімум у Ханкендзі ўсё ж застанецца некалькі тысяч армян", — дапусціў у гутарцы з JAMnews палітычны аглядальнік Шахін Джафарлі.

"Кіраўніцтва Расіі спадзяецца, што ў Карабаху застанецца як мінімум 10 тысяч армян. Гэта ў інтарэсах Азербайджана таксама. Азербайджан павінен паказаць усяму свету, што інтэграцыя ідзе, што ніякіх праблем няма", — сказаў былы амбасадар Арменіі ў Канадзе Ара Папян. Ён мяркуе, што армянскае насельніцтва дапаможа Расіі пакінуць у Карабаху сваіх міратворцаў.

"Не даводзіцца сумнявацца, што міратворцы застануцца да 10 лістапада 2025 года, — лічыць азербайджанскі палітычны аглядальнік Шахін Джафарлі. — Паводле пагаднення 2020 года, тэрмін іх знаходжання ўстаноўлены ў рамках 5 гадоў. Але галоўнае пытанне ў тым, пра што закулісна дамовіліся Азербайджан і Расія".

Матэрыял JAMnews, пры падтрымцы “Медиасети”