Ад БССР да нашых дзён. Як падручнікі расказваюць пра паўстанне Каліноўскага

Плакат фільма "Кастусь Каліноўскі" / Музей гісторыі беларускага кіно
Плакат фільма "Кастусь Каліноўскі" / Музей гісторыі беларускага кіно

Вобраз Каліноўскага ахутаны заслонай нацыянальнага міфа. Ён наш Уільям Уолес і Гарыбальдзі ў адным флаконе. Дэмакрат, народнік, публіцыст, рэвалюцыянер, духоўны натхняльнік беларускага народа і выдавец першай газеты на беларускай мове. Але ці заўсёды ён быў такім маналітным героем?

Еўрарадыё пачытала падручнікі па гісторыі Беларусі пачынаючы з 1985 года і даведалася, якім вобраз паўстання 1863 года і Каліноўскага быў пры БССР і як мяняўся пасля атрымання незалежнасці і развіцця беларускай дзяржавы.

От БССР до наших дней. Как учебники рассказывают про восстание Калиновского

История БССР, 1985 год. Рэвалюцыянер-дэмакрат Каліноўскі, ідэі Герцэна

У падручніку гісторыі БССР за 1985 год Каліноўскаму і паўстанню 1863 года аддадзена амаль тры старонкі. Тут ён рэвалюцыянер-дэмакрат Канстанцін Каліноўскі.

У кнізе коратка апісваюць яго біяграфію. Нахапаўся рэвалюцыйных ідэй, вучачыся ў Пецярбургу. Там зблізіўся з рэвалюцыйнай моладдзю. Быў удзельнікам нелегальнага гуртка, якім кіравалі два заўзятыя "польскія рэвалюцыянеры-дэмакраты" Зыгмунт Серакоўскі і Яраслаў Дамброўскі.

От БССР до наших дней. Как учебники рассказывают про восстание Калиновского

Паўстанне апісваецца даволі коратка і сумбурна. Вось ёсць "чырвоныя", якія змагаюцца супраць царызму, а вось "белыя" — скрозь памешчыкі і праціўнікі народнай паўстанцкай барацьбы. Практычна нічога не гаворыцца пра мэты і прычыны паўстання, пра спробы аднавіць Рэч Паспалітую. Згадваецца толькі цяжкі стан сялян і іх "сляпая вера" ў расійскага цара.

Затое задушэнню паўстання аддадзена нашмат больш месца. Нямала ўвагі ўдзяляецца здрадзе "белай" фракцыі паўстання, якая пачала дапамагаць царскай арміі змагацца супраць "чырвоных". Асобна і падрабязна распісваецца злаўленне Каліноўскага на канспіратыўнай кватэры ў Вільні, дзе ён хаваўся пад імем Ігната Вітажэнца.

От БССР до наших дней. Как учебники рассказывают про восстание Калиновского
От БССР до наших дней. Как учебники рассказывают про восстание Калиновского

История БССР, 1989 год. Царскі сатрап Мураўёў, абуджэнне нацыянальнай самасвядомасці

У адрозненне ад папярэдняга выдання тут тэме паўстання 1863 года аддадзена цэлых 13 старонак падручніка. Распісваюцца і перадумовы да паўстання, накшталт сялянскіх хваляванняў у пачатку 1860-х гадоў, і дзейнасць рэвалюцыянераў-дэмакратаў.

Біяграфія Каліноўскага займае асаблівае месца: вучоба ў Пецярбургу, сяброўства з рэвалюцыянерамі і фарміраванне поглядаў. Яго ідэі сугучныя ідэям рускага рэвалюцыянера Герцэна.

Больш дэталёва выкладаюцца ход паўстання, стварэнне розных камітэтаў і ўнутраныя інтрыгі. Падрабязна разбіраецца здрада "белых", крах паўстання і яго задушэнне Мураўёвым, якога тут называюць не іначай як "царскім сатрапам".

От БССР до наших дней. Как учебники рассказывают про восстание Калиновского

Пры гэтым упершыню з'яўляецца раздзел пра гістарычнае значэнне паўстання 1863 года. Адзначаецца яго важнасць у фарміраванні беларускай ідэнтычнасці: "Паўстанне спрыяла абуджэнню нацыянальнай самасвядомасці беларускага народа, умацавала яго рэвалюцыйны саюз з польскім, рускім, літоўскім народамі".

От БССР до наших дней. Как учебники рассказывают про восстание Калиновского

Гісторыя Беларусі, 8-9 клас, 1992 год. На беларускай і з цытатамі Леніна

Выданне за 1992 год па сутнасці аказалася версіяй 1989 года з той толькі розніцай, што цяпер кніга была перакладзеная на беларускую мову. Пра Каліноўскага там усё засталося як і раней, нават цытаты Леніна. Хоць, здавалася б, — 1992 год.

На шчасце, тут ужо няма Беларусіі, як было ў падручніку 1985 года. Цяпер толькі Беларусь.

От БССР до наших дней. Как учебники рассказывают про восстание Калиновского
От БССР до наших дней. Как учебники рассказывают про восстание Калиновского

Гісторыя Беларусі, 11 клас, 2000 год. Польшча ў межах 1772 года, рашучыя і энергічныя дзеянні Мураўёва

З першых жа абзацаў размова ідзе пра "польскае паўстанне". Для складальнікаў падручніка ўсе асноўныя дзеячы і завадатары паўстання — палякі, а адна з прычын паўстання — нявырашанае польскае пытанне на былых землях Рэчы Паспалітай. Праўда, тут яна не згадваецца, але затое ўпершыню гаворыцца пра мэты паўстанцаў аднавіць нейкую "Польшчу ў межах 1772 года".

От БССР до наших дней. Как учебники рассказывают про восстание Калиновского

У падручніку 00-х "белыя" паўстаюць у вобразе баязлівых памешчыкаў і буржуазіі, якія не хацелі маштабнага паўстання, а спадзяваліся на ўмяшанне і дапамогу заходнееўрапейскіх краін: Англіі і Францыі. Аднак іх чаканні не апраўдаліся. З-за іх прамаруджання і нежадання ператвараць барацьбу асобных паўстанцкіх атрадаў у паўнавартаснае народнае паўстанне момант быў катэгарычна ўпушчаны.

Больш шырока апісваецца дзейнасць генерал-губернатара Мураўёва, якога больш не называюць "царскім сатрапам". Аўтары падводзяць да таго, што паўстанне было задушана не толькі дзякуючы ваеннай моцы, але і энергічнымі кіраўніцкімі рашэннямі расійскага генерала.

От БССР до наших дней. Как учебники рассказывают про восстание Калиновского

Асоба Каліноўскага і яго дзейнасць падчас паўстання тут адыходзіць на другі план. Больш месца аддаецца ўнутраным інтрыгам паўстанцкага лагера і задушэнню паўстання. Гэта значыць, пакуль яшчэ рэвалюцыянер, дэмакрат і выдавец "Мужыцкай праўды", "Канстанцін Каліноўскі" ўжо адступае ад свайго вобраза галоўнага героя паўстання.

От БССР до наших дней. Как учебники рассказывают про восстание Калиновского
От БССР до наших дней. Как учебники рассказывают про восстание Калиновского

История Беларуси, 11 клас, 2009 год. Рэч Паспалітая, "Мужыцкая праўда" на лацінцы і адмоўныя наступствы паўстання

Большая частка артыкула пра Каліноўскага і паўстанне 1863 года — гэта злёгку перапісаны тэкст з падручніка за 2000 год. З той толькі розніцай, што цяпер тут называецца ўжо не толькі аднаўленне Польшчы ў межах 1772 года, але і Рэчы Паспалітай у тых жа межах. Вось толькі для аўтараў няма розніцы паміж Польшчай і Рэччу Паспалітай.

Роля ў Каліноўскага цяпер зусім сціплая. Пра яго напісаны роўна адзін абзац, дзе бегла расказваецца, хто гэта такі і чым займаўся. Што вось быў выдаўцом "падпольнай рэвалюцыйнай пракламацыі на беларускай мове "Мужыцкая праўда", якая выдавалася на лацінцы". Яшчэ цікавей тое, што тут не называюць яго цалкам па імені-прозвішчы. Ён проста "К. Калиновский". Магчыма, аўтары яшчэ не вызначыліся, як жа яго называць: усё яшчэ Канстанцінам ці ўжо Кастусём.

От БССР до наших дней. Как учебники рассказывают про восстание Калиновского

У гэтым падручніку прыбраныя згадкі пра Герцэна, Бакуніна і еўрапейскіх рэвалюцыянераў, якія сачылі за ходам паўстання 1863-га. Затое з'явілася ўдакладненне, што паўстанне прывяло да змякчэння ўмоў сялянскай рэформы, з-за чаго беларускія сяляне аказаліся ў больш выгадным становішчы ў параўнанні з сялянамі іншых губерняў Расіі.

Упершыню загаварылі і пра адмоўныя наступствы паўстання. Так, з-за яго не была праведзена земская рэформа і са значным спазненнем былі праведзены судовая і гарадская рэформы. Да канца 1860-х у краі захоўвалася ваеннае становішча.

От БССР до наших дней. Как учебники рассказывают про восстание Калиновского
От БССР до наших дней. Как учебники рассказывают про восстание Калиновского

История Беларуси, 8 клас, 2018 год. Кастусь Каліноўскі — публіцыст, выдавец і духоўны натхняльнік

Гэта падручнік, па якім вучаць у цяперашняй школе.

Самае галоўнае, што заўважаеш, — Каліноўскі тут Кастусь. Расказваецца пра ідэі паўстанцаў, пра прычыны іх паражэння і вынікі паўстання. Усё гэтак жа разбіраецца супрацьстаянне двух лагераў "чырвоных" і "белых". І няздольнасць апошніх кіраваць паўстаннем.

От БССР до наших дней. Как учебники рассказывают про восстание Калиновского

Вобраз Каліноўскага тут паказаны праз яго публіцыстычную дзейнасць і грамадска-палітычныя погляды. Ён паўстае перад школьнікамі як беларускі нацыянальны герой, публіцыст, выдавец газеты і, хутчэй, як духоўны лідар і натхняльнік, чым военачальнік. Вялікая ўвага аддаецца "Мужыцкай праўдзе" і "Лістам з-пад шыбеніцы".

От БССР до наших дней. Как учебники рассказывают про восстание Калиновского

Аднак акцэнт зроблены не толькі на асобе Каліноўскага, але і на іншых камандзірах атрадаў. Расказваецца пра ваеннага начальніка Ашмянскага павета і камандзіра атрада Зыгмунта Мінейку, пра былога падпалкоўніка расійскай арміі і ўдзельніка Крымскай вайны Рамуальда Траўгута і іншых.

От БССР до наших дней. Как учебники рассказывают про восстание Калиновского

Станоўча ацэньваецца ўплыў паўстання на ўмовы жыцця сельскага насельніцтва. Царскі ўрад быў вымушаны змяніць на карысць сялян некаторыя ўмовы рэформы 1861 года: "Гэтыя саступкі самадзяржаўя істотна памякчалі ўмовы вызвалення сялян у Літве і Беларусі ў параўнанні з іншымі рэгіёнамі Расійскай Імперыі", — заўважаюць аўтары падручніка.

От БССР до наших дней. Как учебники рассказывают про восстание Калиновского

Каб сачыць за галоўнымі навінамі, падпішыцеся на канал Еўрарадыё ў Telegram.

Мы штодня публікуем відэа пра жыццё ў Беларусі на Youtube-канале. Падпісацца можна тут.

Апошнія навіны

Галоўнае

Выбар рэдакцыі