Відэа Нобелеўскай лекцыі Святланы Алексіевіч
7 снежня ў Шведскай акадэміі ў Стакгольме Нобелеўская лаўрэатка па літаратуры за 2015 год, беларуская пісьменніца Святлана Алексіевіч прачытала Нобелеўскую лекцыю. Яна гаварыла найперш пра свае кнігі, пра іх герояў, пра літаратуру, зачытвала запісы са свайго дзённіка. Пра сённяшняе жыццё Алексіевіч згадвала мала.
Уручэнне нобелеўскай прэміі Святлане Алексіевіч адбудзецца ў Стакгольме 10 снежня. Беларускае тэлебачанне не збіраецца паказваць цырымонію ў жывым эфіры.
Фота: Reuters
“Я стаю на гэтай трыбуне не адна... Вакол мяне галасы, сотні галасоў, яны заўсёды са мной. З майго дзяцінства. Я жыла ў вёсцы. Мы, дзеці, любілі гуляць на вуліцы, але ўвечары нас, як магнітам, цягнула да лавак, на якіх збіраліся каля сваіх дамоў ці хат, як кажуць у нас, стомленыя бабы. Ні ў каго з іх не было мужоў, бацькоў, братоў, я не памятаю мужчын пасля вайны ў нашай вёсцы – падчас другой сусветнай вайны ў Беларусі на фронце і ў партызанах загінуў кожны чацвёрты беларус. Наш дзіцячы свет пасля вайны — гэта быў свет жанчын. Больш за ўсё мне запомнілася, што жанчыны казалі не пра смерць, а пра каханне. Распавядалі, як развітваліся ў апошні дзень з каханымі, як чакалі іх, як дагэтуль чакаюць. Ужо гады прайшлі, а яны чакалі: “хай без рук, без ног вернецца, я яго на руках насіць буду”. Без рук... без ног... Здаецца, я з дзяцінства ведала, што такое каханне...
Вось толькі некалькі сумных мелодый з хору, які я чую...
Першы голас:
"Навошта табе гэта ведаць? Гэта так сумна. Я свайго мужа на вайне сустрэла. Была танкісткай. Да Берліна дайшла. Памятаю, як стаім, ён яшчэ мне не муж тады быў каля Рэйхстага, і ён мне кажа: “Давай пажэнімся. Я цябе кахаю”. А мяне такая крыўда ўзяла пасля гэтых слоў – мы ўсю вайну ў брудзе, у пыле, у крыві, вакол адны мацюкі. Я яму адказваю: “Ты спачатку зрабі з мяне жанчыну: дары кветкі, кажы ласкавыя словы, вось я дэмабілізуюся і сукенку сабе пашыю”. Мне нават ударыць захацелася яго ад крыўды. Ён гэта ўсё адчуў, а ў яго адна шчака была абпалена, у рубцах, і я бачу на гэтых рубцах слёзы. “Добра, я выйду за цябе замуж". Сказала так... сама не паверыла, што гэта сказала... Вакол сажа, бітая цэгла, адным словам, вайна вакол...”
Другі голас:
"Жылі мы каля Чарнобыльскай атамнай станцыі. Я працавала кандытарам, піражкі ляпіла. А мой муж быў пажарнікам. Мы толькі пажаніліся, хадзілі нават у краму, узяўшыся за рукі. У дзень, калі падарваўся рэактар, муж якраз дзяжурыў у пажарнай часці. Яны паехалі на выклік у сваіх кашулях, хатняй вопратцы, выбух на атамнай станцыі, а ім ніякай спецвопраткі не выдалі. Так мы жылі... Вы ведаеце... Усю ноч яны тушылі пажар і атрымалі радыядозы, несумяшчальныя з жыццём. Раніцай іх на самалёце адразу павезлі ў Маскву. Вострая прамянёвая хвароба... чалавек жыве ўсяго некалькі тыдняў... Мой моцны быў, спартсмен, памёр апошні. Калі я прыехала, мне сказалі, што ён ляжыць у спецыяльным боксе, туды нікога не пускаюць. "Я яго кахаю, — прасіла я. — "Іх там салдаты абслугоўваюць. Куды ты?" — "Кахаю". — Мяне ўгаворвалі: "Гэта ўжо не каханы чалавек, а аб'ект, падлеглы дэзактывацыі. Разумееш?" А я толькі сабе паўтарала: кахаю, кахаю... Уначы па пажарнай лесвіцы паднімалася да яго... Ці ўначы вахцёраў прасіла, грошы ім плаціла, каб мяне прапускалі... Я яго не пакінула, да канца была з ім... Пасля яго смерці... праз некалькі месяцаў нарадзіла дзяўчынку, яна пражыла ўсяго некалькі дзён. Яна... Мы яе так чакалі, а я яе забіла... Яна мяне выратавала, увесь радыёўдар яна прыняла на сябе. Такая маленькая... Але я любіла іх дваіх. Хіба можна забіць любоўю? Чаму гэта побач – любоў і смерць? Заўсёды яны разам. Хто мне растлумачыць? Поўзаю ля магілы на каленках..."
Трэці голас:
"Калі я першы раз забіў немца, мне было дзесяць гадоў. Партызаны ўжо бралі мяне з сабой на заданні. Гэты немец ляжаў паранены... Мне сказалі забраць у яго пісталет, я падбег, а немец учапіўся ў пісталет дзвюма рукамі і водзіць перад маім тварам. Але ён не паспявае першым стрэліць, паспяваю я...
Я не спалохаўся, што забіў... І ў вайну яго не ўзгадваў. Вакол было шмат забітых, мы жылі сярод забітых. Я здзівіўся, калі праз шмат гадоў, раптам з'явіўся сон пра гэтага немца. Гэта было нечакана... Сон прыходзіў і прыходзіў да мяне... То я лячу, і ён мяне не пускае. Вось паднімаешся... ляціш... ляціш... ён даганяе, і я падаю разам з ім. Правальваюся ў нейкую яму. То я хачу ўстаць... падняцца... А ён не дае... З-за яго я не магу паляцець...
Адзін і той жа сон... Ён пераследваў мяне дзясяткі гадоў...
Я не магу свайму сыну распавесці пра гэты сон. Сын быў маленькі – я не мог, чытаў яму казкі. Сын ужо вырас – усё адно не магу..."
Флабер казаў пра сябе, што ён чалавек-пяро, я магу сказаць пра сябе, што я чалавек–вуха. Калі я іду па вуліцы, і да мяне прарываюцца нейкія словы, выразы, усклікі, заўсёды думаю: колькі ж раманаў бясследна знікаюць у часе. У цемры. Ёсць тая частка чалавечага жыцця – размоўная, якую ў нас не атрымліваецца адваяваць для літаратуры. Мы яе яшчэ не ацанілі, не здзіўленыя і не захопленыя ёю. Мяне ж яна заваражыла і зрабіла сваёй палонніцай. Я люблю, як кажа чалавек... Люблю самотны чалавечы голас. Гэта мая самая вялікая любоў і жарсць.
Мой шлях на гэту трыбуну быў даўжынёй амаль у сорак гадоў. Ад чалавека да чалавека, ад голасу да голасу. Не магу сказаць, што ён заўсёды быў мне па сілах гэты шлях – шмат разоў я была ўзрушана і спалохана чалавекам, адчувала захапленне і агіду, жадала забыцца на тое, што я пачула, вярнуцца ў той час, калі яшчэ не ведала. Плакаць ад радасці, што я ўбачыла чалавека выдатным, я таксама не раз жадала.
Я жыла ў краіне, дзе нас з дзяцінства вучылі паміраць. Вучылі смерці. Нам казалі, што чалавек існуе, каб аддаць сябе, каб згарэць, каб ахвяраваць сабой. Вучылі любіць чалавека са стрэльбай. Калі б я вырасла ў іншай краіне, то я б не змагла прайсці гэты шлях. Зло бязлітаснае, ад яго трэба мець прышчэпку. Але мы выраслі сярод катаў і ахвяр. Хай нашы бацькі жылі ў жаху і не ўсё нам распавядалі, а часцей нічога не распавядалі, але само паветра нашага жыцця было атручана гэтым. Зло ўвесь час падглядала за намі.
Я напісала пяць кніг, але мне здаецца, што ўсё гэта адна кніга. Кніга пра гісторыю адной утопіі...
Варлам Шаламаў пісаў: "Я быў удзельнікам велізарнай прайгранай бітвы за сапраўднае абнаўленне чалавецтва". Я аднаўляю гісторыю гэтай бітвы, яе перамогі і яе паразы. Як хацелі пабудаваць Царства Нябеснае на зямлі. Рай! Горад сонца! А скончылася тым, што засталося мора крыві, мільёны загубленых чалавечых жыццяў. Але быў час, калі ніводная палітычная ідэя XX стагоддзя не была параўнальная з камунізмам (і з Кастрычніцкай рэвалюцыяй, як яе знакам), не прыцягвала заходніх інтэлектуалаў і людзей ва ўсім свеце мацней і ярчэй. Райман Арон зваў рускую рэвалюцыю "опіум для інтэлектуалаў". Ідэі камунізму сама меней дзве тысячы гадоў. Знойдзем яе ў Платона – у вучэннях пра ідэальную і правільную дзяржаву, у Арыстафана – у марах пра той час, калі "ўсё стане агульным"... У Томаса Мора і Тамаза Кампанэлы... Пазней у Сэн-Сымона, Фур'е і Оўэна. Штосьці ёсць у рускім духу такое, што прымусіла паспрабаваць зрабіць гэтыя мроі рэальнасцю.
Дваццаць гадоў таму мы праводзілі "чырвоную" імперыю з праклёнам і слязамі. Сёння ўжо можам паглядзець на нядаўнюю гісторыю спакойна, як на гістарычны досвед. Гэта важна, таму што спрэчкі аб сацыялізме не сціхаюць дагэтуль. Вырасла новае пакаленне, у якога іншае ўяўленне свету, але нямала маладых людзей ізноў чытаюць Маркса і Леніна. У рускіх гарадах адкрываюць музеі Сталіна, ставяць яму помнікі.
"Чырвонай" імперыі няма, а "чырвоны" чалавек застаўся. Працягваецца.
Мой бацька, ён нядаўна памёр, да канца быў веруючым камуністам. Захоўваў свой партыйны білет. Я ніколі не магу прамовіць слова "савок", тады мне давялося б так назваць свайго бацьку, "родных", знаёмых людзей. Сяброў. Яны ўсе адтуль – з сацыялізму. Сярод іх шмат ідэалістаў. Рамантыкаў. Сёння іх завуць па-іншаму – рамантыкі рабства. Рабы ўтопіі. Я думаю, што ўсе яны маглі б пражыць іншае жыццё, але пражылі савецкае. Чаму? Адказ на гэта пытанне я доўга шукала – аб'ездзіла велізарную краіну, якая нядаўна звалася СССР, запісала тысячы плёнак. То быў сацыялізм і было проста наша жыццё. Па драбках я збірала гісторыю "хатняга", "унутранага" сацыялізму. Тое, як ён жыў у чалавечай душы. Мяне прыцягвала вось гэта маленькая прастора – чалавек... адзін чалавек. Насамрэч там усё і адбываецца.
Адразу пасля вайны Тэадор Адорна быў узрушаны: "Пісаць вершы пасля Асвенцыма – гэта варварства". Мой настаўнік Алесь Адамовіч, чыё імя хачу назваць сёння з падзякай, таксама лічыў, што пісаць прозу пра жахі XX стагоддзя блюзнерства. Тут нельга выдумляць. Праўду трэба даваць, як яна ёсць. Патрабна "звышлітаратура". Казаць павінны сведкі. Можна ўзгадаць і Ніцшэ з яго словамі, што ніводны мастак не вытрымае рэальнасці. Не падніме яе.
Заўсёды мяне мучыла, што праўда не змяшчаецца ў адно сэрца, у адзін розум. Што яна нейкая раздробненая, яе шмат, яна розная, і рассыпана ў свеце. У Дастаеўскага ёсць думка, што чалавецтва ведае пра сябе больш, значна больш, чым яно паспела зафіксаваць у літаратуры. Што раблю я? Я збіраю штодзённасць пачуццяў, думак, слоў. Збіраю жыццё свайго часу. Мяне цікавіць гісторыя душы. Побыт душы. Тое, што вялікая гісторыя звычайна прапускае, да чаго яна пагардлівая. Займаюся прапушчанай гісторыяй. Не раз чула і цяпер чую, што гэта не літаратура, гэта дакумент. А што такое літаратура сёння? Хто адкажа на гэта пытанне? Мы жывём хутчэй, чым раней. Змест рве форму. Ламае і змяняе яе. Усё выходзіць са сваіх берагоў: і музыка, і жывапіс, і ў дакуменце слова вырываецца за межы дакумента. Няма межаў паміж фактам і выдумкай, адно перацякае ў іншае. Нават сведка не бесстаронні. Распавядаючы, чалавек стварае, ён змагаецца з часам, як скульптар з мармурам. Ён – акцёр і творца.
Мяне цікавіць маленькі чалавек. Маленькі вялікі чалавек, так я сказала б, таму што пакуты яго павялічваюць. Ён сам у маіх кнігах распавядае сваю маленькую гісторыю, а разам са сваёй гісторыяй і вялікую. Што адбылося і адбываецца з намі яшчэ не асэнсавана, трэба вымавіць. Для пачатку хоць бы вымавіць. Мы гэтага баімся, пакуль не ў стане даць рады свайму мінуламу. У Дастаеўскага ў "Бесах" Шатаў кажа Стаўрогіну перад пачаткам гутаркі: "Мы дзве істоты сышліся ў бязмежнасці... у апошні раз у свеце. Пакіньце ваш тон і вазьміце чалавечы! Загаварыце хоць раз голасам чалавечым".
Прыблізна так пачынаюцца ў мяне гутаркі з маімі героямі. Вядома, чалавек кажа са свайго часу, ён не можа казаць з ніадкуль! Але прабіцца да чалавечай душы цяжка, яна забруджана забабонамі стагоддзя, яго прыхільнасцямі і падманамі. Тэлевізарам і газетамі.
Мне хацелася б узяць некалькі старонак са сваіх дзённікаў, каб паказаць, як рухаўся час... як памірала ідэя... Як я ішла па яе слядах...
1980 — 1985 гг.
Пішу кнігу пра вайну... Чаму пра вайну? Таму што мы ваенныя людзі – мы ці ваявалі ці рыхтаваліся да вайны. Калі прыгледзецца, то мы ўсё думаем па-ваеннаму. Дома, на вуліцы. Таму ў нас так танна каштуе чалавечае жыццё. Усё, як на вайне.
Пачынала з сумневаў. Ну, яшчэ адна кніга пра вайну... Навошта?
У адной з журналісцкіх паездак сустрэлася з жанчынай, яна была на вайне санінструктарам. Распавяла: ішлі яны ўзімку праз Ладажскае возера, праціўнік заўважыў рух і пачаў абстрэльваць. Коні, людзі сыходзілі пад лёд. Адбывалася ўсё ўначы, і яна, як ёй здалося, схапіла і стала цягнуць да берага параненага. "Цягну яго мокрага, голага, думала адзежу сарвала, – распавядала. – А на беразе высветлілася, што прыцягнула велізарную параненую бялугу. І загнула такога трохпавярховага мацюка – людзі пакутуюць, а звяры, птушкі, рыбы – за што?". У іншай паездцы пачула аповед санінструктара кавалерыйскага эскадрона, як падчас бою прыцягнула яна ў варонку параненага немца, але што гэта немец, зразумела ўжо ў варонцы, нага ў яго перабіта, сцякае крывёй. Гэта ж вораг! Што рабіць? Там наверсе свае хлопцы гінуць! Але яна перавязвае гэтага немца і паўзе далей. Прыцягвае рускага салдата, ён у непрытомным стане, калі прыходзіць у свядомасць, хоча забіць немца, а той, калі прыходзіць у свядомасць, хапаецца за аўтамат і хоча забіць рускага. "То аднаму па твары дам, то другому. Ногі ў нас, – узгадвала, – усё ў крыві. Кроў перамяшалася".
Гэта была вайна, якую я не ведала. Жаночая вайна. Не пра герояў. Не пра тое, як адны людзі гераічна забівалі другіх людзей. Запомнілася жаночае галашэнне: "Ідзеш пасля бою па полі. А яны ляжаць... Усе маладыя, такія прыгожыя. Ляжаць і ў неба глядзяць. І тых, і другіх шкада. Вось гэта "і тых, і другіх" падказала мне, пра што будзе мая кніга. Пра тое, што вайна – гэта забойства. Так гэта засталося ў жаночай памяці. Толькі што чалавек усміхаўся, курыў – і ўжо яго няма. Больш за ўсё жанчыны кажуць пра знікненне, пра тое, як хутка на вайне ўсё ператвараецца ў нішто. І чалавек, і чалавечы час. Так, яны самі прасіліся на фронт, у 17-18 гадоў, але забіваць не жадалі. А памерці былі гатовыя. Памерці за Радзіму. З гісторыі слоў не выкінеш – за Сталіна таксама.
Кнігу два гады не друкавалі, яе не друкавалі да перабудовы. Да Гарбачова. "Пасля вашай кнігі ніхто не пойдзе ваяваць, – вучыў мяне цэнзар. – Ваша вайна страшная. Чаму ў вас няма герояў?" Герояў я не шукала. Я пісала гісторыю праз аповед нікім не заўважанага яе сведкі і ўдзельніка. Яго ніхто ніколі не распытваў. Што думаюць людзі, проста людзі пра вялікія ідэі, мы не ведаем. Адразу пасля вайны чалавек распавёў бы адну вайну, праз дзясяткі гадоў іншую, вядома, у яго штосьці мяняецца, таму што ён складае ва ўспаміны ўсё сваё жыццё. Усяго сябе. Тое, як ён жыў гэтыя гады, што чытаў, бачыў, каго сустрэў. У што верыць. Нарэшце, шчаслівы ён ці нешчаслівы. Дакументы – жывыя істоты, яны мяняюцца разам з намі...
Але я абсалютна ўпэўнена, што такіх дзяўчат, як ваенныя дзяўчаты 41-га года, больш ніколі не будзе. Гэта быў самы высокі час "чырвонай" ідэі, нават вышэй, чым рэвалюцыя і Ленін. Іх Перамога дагэтуль засланяе сабой ГУЛАГ. Я бясконца люблю гэтых дзяўчат. Але з імі нельга было пагаварыць пра Сталіна, пра тое, як пасля вайны цягнікі з пераможцамі ішлі ў Сібір, з тымі, хто быў больш смелы. Астатнія вярнуліся і маўчалі. Аднойчы я пачула: "Вольнымі мы былі толькі ў вайну. На перадавой". Наш галоўны капітал – пакута. Не нафта, не газ – пакута. Гэта адзінае, што мы ўвесь час здабываем. Увесь час шукаю адказ: чаму нашы пакуты не канверсуюцца ў свабоду? Няўжо яны марныя? Меў рацыю Чаадаеў: Расія – краіна без памяці, прастора татальнай амнэзіі, некранутая свядомасць для крытыкі і рэфлексіі.
Вялікія кнігі валяюцца пад нагамі ...
1989 г.
Я – у Кабуле. Я не хацела больш пісаць пра вайну. Але вось я на сапраўднай вайне. З газеты "Праўда": "Мы дапамагаем братэрскаму афганскаму народу будаваць сацыялізм". Усюды людзі вайны, рэчы вайны. Час вайны.
Мяне ўчора не ўзялі ў бой: "Заставайцеся ў гасцініцы, спадарыня. Адказвай потым за вас". Я сяджу ў гасцініцы і думаю: штосьці ёсць амаральнае ў разглядванні чужой мужнасці і рызыкі. Другі тыдзень я ўжо тут і не магу пазбавіцца пачуцця, што вайна – спараджэнне мужчынскай прыроды, для мяне неспасціжнай. Але будзённасць вайны грандыёзная. Адкрыла для сябе, што зброя прыгожая: аўтаматы, міны, танкі. Чалавек шмат думаў над тым, як лепш забіць іншага чалавека. Вечная спрэчка паміж праўдай і прыгажосцю. Мне паказалі новую італьянскую міну, мая "жаночая" рэакцыя: "Прыгожая. Чаму яна прыгожая?" Па-ваеннаму мне сапраўды растлумачылі, што калі на гэту міну наехаць ці наступіць вось так... пад вось такім вуглом... ад чалавека застанецца палова вядра мяса. Пра ненармальнае тут кажуць, як пра звычайнае. Маўляў, вайна... Ніхто не губляе розуму, ад гэтых карцін, што вось ляжыць на зямлі чалавек, забіты не стыхіяй, не рокам, а іншым чалавекам.
Бачыла загрузку "чорнага цюльпана" (самалёт, які вязе на Радзіму цынкавыя труны з загінулымі). Мёртвых часта апранаюць у старую ваенную форму яшчэ саракавых гадоў, з галіфэ, бывае, што і гэтай формы бракуе. Салдаты перагаворваліся паміж сабой: "У халадзільнік прывезлі новых забітых. Як быццам нясвежым кабаном пахне". Буду пра гэта пісаць. Баюся, што дома мне не павераць. У нашых газетах пішуць пра алеі сяброўства, якія саджаюць савецкія салдаты.
Размаўляю з дзецьмі, шмат хто прыехаў добраахвотна. Папрасіліся сюды. Заўважыла, што большасць з сем'яў інтэлігенцыі – настаўнікаў, лекараў, бібліятэкараў – адным словам, кніжных людзей. Шчыра марылі дапамагчы афганскаму народу будаваць сацыялізм. Цяпер смяюцца над сабой. Паказалі мне месца ў аэрапорце, дзе ляжалі сотні цынкавых трун, загадкава блішчэлі на сонцы. Афіцэр, які суправаджаў мяне, не стрымаўся: "Можа тут і мая труна... Засунуць туды... А за шта я тут ваюю?" Тут жа спалохаўся сваіх слоў: "Вы гэта не запісвайце".
Уначы мне сніліся забітыя, ва ўсіх былі здзіўленыя твары: як гэта я забіты? Няўжо я забіты?
Разам з медсёстрамі ездзіла ў шпіталь для мірных афганцаў, мы вазілі дзецям падарункі. Дзіцячыя цацкі, цукеркі, печыва. Мне дасталося штук пяць плюшавых Мішак. Прыехалі ў шпіталь – доўгі барак, з пасцелі і бялізны ва ўсіх толькі коўдры. Да мяне падышла маладая афганка з дзіцем на руках, хацела штосьці сказаць, за дзесяць гадоў тут усе навучыліся трохі размаўляць па-руску, я дала дзіцяці цацку, яно узяло яе зубамі. "Чаму зубамі?" – здзівілася я. Афганка сарвала коўдру з маленькага цела, хлопчык быў без абедзвюх рук. – "Гэта твае рускія бамбілі". Хтосьці падтрымаў мяне, я падала...
Я бачыла, як наш "Град" ператварае кішлакі ў перааранае поле. Была на афганскіх могілках, доўгіх, як кішлак. Дзесьці пасярэдзіне могілак крычала старая афганка. Я ўзгадала, як у вёсцы пад Мінскам уносілі ў хату цынкавую труну, і як выла маці. Гэта не чалавечы крык быў і не звярыны... Падобны на той, што я чула на кабульскіх могілках...
Прызнаюся, я не адразу стала вольнай. Я была больш шчырай са сваімі героямі, і яны давяралі мне. У кожнага з нас быў свой шлях да волі. Да Афганістана я верыла ў сацыялізм з чалавечым тварам. Адтуль вярнулася вольнай ад усіх ілюзій. "Прабач мяне бацька, – сказала я пры сустрэчы, – ты выхаваў мяне з верай у камуністычныя ідэалы, але досыць адзін раз убачыць, як нядаўнія савецкія школьнікі, якіх вы з мамай вучыце, (мае бацькі былі сельскія настаўнікі) на чужой зямлі забіваюць невядомых ім людзей, каб усе твае словы ператварыліся ў прах. Мы – забойцы, тата, разумееш!?" Бацька заплакаў.
З Афганістана вярталася шмат вольных людзей. Але ў мяне ёсць і іншы прыклад. Там, у Афганістане, хлопец мне крычаў: "Што ты, жанчына, можаш зразумець пра вайну? Хіба людзі так паміраюць на вайне, як у кнігах і кіно? Там яны паміраюць прыгожа, а ў мяне ўчора сябра забілі, куля патрапіла ў галаву. Ён яшчэ метраў дзесяць бег і лавіў свае мазгі..." А праз сем гадоў гэты ж хлопец – цяпер паспяховы бізнэсмэн, любіць распавядаць пра Афган. – Патэлефанаваў мне: "Навошта твае кнігі? Яны занадта страшныя". Гэта ўжо быў іншы чалавек, не той, якога я сустрэла сярод смерці і які не хацеў паміраць у дваццаць гадоў...
Я пытала сябе, якую кнігу пра вайну я хацела б напісаць. Хацела б напісаць пра чалавека, які не страляе, не можа стрэліць у іншага чалавека, якому сама думка пра вайну прыносіць пакуту. Дзе ён? Я яго не сустрэла.
1990-1997 гг.
Руская літаратура цікавая тым, што яна адзіная можа распавесці пра ўнікальны досвед, праз які прайшла калісьці велізарная краіна. У мяне часта пытаюць: чаму вы ўвесь час пішаце пра трагічнае? Таму што мы так жывём. Хоць мы жывём цяпер у розных краінах, але ўсюды жыве "чырвоны" чалавек. З таго жыцця, з тымі ўспамінамі.
Доўга не хацела пісаць пра Чарнобыль. Я не ведала, як пра гэта напісаць, з якой прыладай і адкуль падступіцца? Імя маёй маленькай, згубленай у Еўропе краіны, пра якую свет раней амаль нічога не чуў, загучала на ўсіх мовах, а мы, беларусы, сталі чарнобыльскім народам. Першымі дакрануліся да невядомага. Стала ясна: акрамя камуністычных, нацыянальных і новых рэлігійных выклікаў, наперадзе нас чакаюць больш лютыя і татальныя, але пакуль яшчэ ўтоеныя ад вока. Штосьці ўжо пасля Чарнобыля прыадкрылася...
У памяці засталося, як стары таксіст адчайна вылаяўся, калі голуб стукнуўся ў лабавое шкло: "За дзень дзве-тры птушкі разбіваюцца. А ў газетах пішуць сітуацыя пад кантролем".
У гарадскіх парках збіралі лісце і везлі за горад, там лісце хавалі. Зразалі зямлю з забруджаных плямаў і таксама хавалі – зямлю хавалі ў зямлі. Хавалі дровы, траву. Ва ўсіх былі трохі звар'яцелыя твары. Распавядаў стары пчаляр: "Выйшаў раніцай у сад, чагосьці бракуе, нейкага знаёмага гуку. Ніводнай пчалы... Не чуваць ніводнай пчалы. Ніводнай! Што? Што такое? І на другі дзень яны не вылецелі, і на трэці... Потым нам паведамілі, што на атамнай станцыі – аварыя, а яна побач. Але доўга мы нічога не ведалі. Пчолы ведалі, а мы не". Чарнобыльская інфармацыя ў газетах была выключна з ваенных слоў: выбух, героі, салдаты, эвакуацыя... На самой станцыі працавала КДБ. Шукалі шпіёнаў і дыверсантаў, хадзілі чуткі, што аварыя – запланаваная акцыя заходніх спецслужбаў, каб падарваць лагер сацыялізму. У кірунку да Чарнобыля рухалася ваенная тэхніка, ехалі салдаты. Сістэма дзейнічала, як звычайна, па-вайсковаму, але салдат з новенькім аўтаматам у гэтым новым свеце быў трагічны. Усё, што ён мог, набраць вялікія радыёдозы і памерці, калі вернецца дахаты.
На маіх вачах дачарнобыльскі чалавек ператвараўся ў чарнобыльскага.
Радыяцыю нельга было ўбачыць, крануць, пачуць яе пах... Такі знаёмы і незнаёмы свет ужо атачаў нас. Калі я паехала ў зону, мне хутка растлумачылі: кветкі рваць нельга, садзіцца на траву нельга, ваду з калодзежа не піць... Смерць хавалася паўсюль, але гэта ўжо была нейкая іншая смерць. Пад новымі маскамі. У незнаёмым абліччы. Старыя людзі, якія перажылі вайну, ізноў з'яжджалі ў эвакуацыю – глядзелі на неба: "Сонца свеціць... Няма ні дыму, ні газу. Не страляюць. Ну, хіба гэта вайна? А трэба станавіцца ўцекачамі".
Раніцай усе прагна хапалі газеты і тут жа адкладвалі іх з расчараваннем – шпіёнаў не знайшлі. Пра ворагаў народа не пішуць. Свет без шпіёнаў і ворагаў народа быў таксама незнаёмым. Пачыналася штосьці новае. Чарнобыль услед за Афганістанам рабіў нас свабоднымі людзьмі.
Для мяне свет рассунуўся. У зоне я не пачувалася ні беларускай, ні рускай, ні ўкраінкай, а прадстаўніком біявіду, які можа быць знішчаны. Супалі дзве катастрофы: сацыяльная – сыходзіла пад ваду сацыялістычная Атлантыда і касмічная – Чарнобыль. Падзенне імперыі хвалявала ўсіх: людзі былі заклапочаны днём і побытам, на што купіць і як выжыць? У што верыць? Пад якія сцягі зноў устаць? Ці трэба вучыцца жыць без вялікай ідэі? Апошняе нікому не знаёма, таму што яшчэ ніколі так не жылі. Перад "чырвоным" чалавекам стаялі сотні пытанняў, ён перажываў іх у адзіноце. Ніколі ён не быў так самотны, як у першыя дні волі. Вакол мяне былі ўзрушаныя людзі. Я іх слухала ...
Закрываю свой дзённік...
Што з намі адбылося, калі імперыя пала? Раней свет падзяляўся: каты і ахвяры – гэта ГУЛАГ, браты і сёстры – гэта вайна, электарат – гэта тэхналогіі, сучасны свет. Раней наш свет яшчэ падзяляўся на тых, хто сядзеў і хто саджаў, сёння падзел на славянафілаў і заходнікаў, на нацыянал-здраднікаў і патрыётаў. А яшчэ на тых, хто можа купіць і хто не можа купіць. Апошняе, я б сказала, самае жорсткае выпрабаванне пасля сацыялізму, таму што нядаўна ўсе былі роўныя. "Чырвоны" чалавек так і не змог увайсці ў тое царства волі, пра якое марыў на кухні. Расію падзялілі без яго, ён застаўся ні з чым. Зняважаны і абкрадзены. Агрэсіўны і небяспечны.
Што я чула, калі ездзіла па Расіі ...
– Мадэрнізацыя ў нас магчымая шляхам шарашак і расстрэлаў.
– Рускі чалавек быццам бы і не жадае быць багатым, нават баіцца. Што ж ён хоча? А ён заўсёды хоча аднаго: каб хтосьці іншы не стаў багатым. Багацейшы, чым ён.
– Сумленнага чалавека ў нас не знойдзеш, а святыя ёсць.
– Не лупцаваных пакаленняў нам не дачакацца; рускі чалавек не разумее свабоду, яму патрэбен казак і пуга.
– Два галоўных рускіх словы: вайна і турма. Скраў, пагуляў, сеў... выйшаў і зноў сеў...
– Рускае жыццё павінна быць злым, нікчэмным, тады душа паднімаецца, яна ўсведамляе, што не належыць гэтаму свету... Чым брудней і крывавей, тым больш для яе абшару...
– Для новай рэвалюцыі няма ні сіл, ні нейкага вар'яцтва. Куражу няма. Рускаму чалавеку патрэбна такая ідэя, каб мароз па скуры...
– Так наша жыццё і боўтаецца – паміж бардаком і баракам. Камунізм не памёр, труп жывы.
Бяру на сябе адвагу сказаць, што мы страцілі свой шанец, які ў нас быў у 90-я гады. На пытанне: якой павінна быць краіна – моцнай ці годнай, дзе людзям добра жыць, абралі першы – моцнай. Цяпер ізноў час сілы. Рускія ваююць з украінцамі. З братамі. У мяне бацька – беларус, маці – украінка. І так шмат у каго. Рускія самалёты бамбяць Сірыю...
Час надзеі змяніў час страху. Час павярнуў назад... Час сэканд-хэнд...
Цяпер я не ўпэўнена, што дапісала гісторыю "чырвонага" чалавека...
У мяне тры дамы – мая беларуская зямля, радзіма майго бацькі, дзе я пражыла ўсё жыццё, Украіна, радзіма маёй мамы, дзе я нарадзілася, і вялікая руская культура, без якой я сябе не ўяўляю. Яны мне ўсе дарагія. Але цяжка ў наш час казаць пра каханне”.
