Пяць беларускіх фільмаў, якія тлумачаць жыццё ва аўтарытарнай Беларусі

Прайшло ўжо трыццаць гадоў з таго часу, як Аляксандр Лукашэнка прыйшоў да ўлады ў Беларусі і стварыў свой аўтарытарны рэжым. Пакуль гэты перыяд гісторыі краіны яшчэ не атрымаў дастатковай рэфлексіі з боку культурных дзеячоў: пісьменнікаў, музыкаў, мастакоў і кінематаграфістаў. Але пэўныя творы ўжо дазваляюць гэта зрабіць.

Еўрарадыё выбрала пяць дакументальных фільмаў, якія дазваляюць лепш зразумець сучасную Беларусь і разгледзець прычыны, чаму за апошнія трыццаць гадоў яна істотна не змянілася.

“Звычайны прэзідэнт” (1996)

рэж. Юрый Хашчавацкі

Адным з першых рэжысёраў, хто адчуў пагрозу навіслага над краінай аўтарытарызма, стаў рэжысёр Юрый Хашчавацкі. Менавіта ён пасля двух гадоў першага прэзідэнцкага тэрміну Лукашэнкі зняў пра яго едкі, саркастычны і жахліва прароцкі дакументальны тэлефільм “Звычайны прэзідэнт”. 

Амаж на знакаміты савецкі фільм Міхаіла Рома “Звычайны фашызм”, які чытаецца ў назве, тут зроблены нездарма. Хашчавацкі наўмысна праводзіць паралель паміж рэжымамі Лукашэнкі і Трэцім рэйхам, каб падкрэсліць іх агульную прыроду татальнага кантролю. 

Разуменне прыходзіць праз маналог яшчэ жывога экс-міністра ўнутраных спраў Юрыя Захаранкі, які расказвае пра жорсткія метады кіравання маладога прэзідэнта, а сам Лукашэнка наўпрост прызнаецца, што Германія пры Адольфе Гітлеры адпавядае яго разуменню моцнай прэзідэнцкай рэспублікі. 

Хашчавацкі яшчэ не аднойчы звяртаўся да тэмы беларускай палітыкі ў наступных фільмах “Плошча” і “Звычайныя выбары”, але такога розгаласу, як “Звычайны прэзідэнт”, яны ўжо не мелі.
 

“Смеласць” (2021)

рэж. Аляксей Палуян

Для маладога пакалення беларусаў 2020 год стаў нечаканым адкрыццём таго, у якой сапраўды несвабоднай краіне мы жывем. Але спробы зрынуць рэжым беларусы рабілі і раней: у 1996, 2006 і 2010 гадах. 

Увесь гэты набор падзей бясконцага супраціву рэпрэсіўнай уладзе рэжысёр Аляксей Палуян у сваім дэбютным поўнаметражным фільме “Смеласць” аб’яднаў у бесперапынны ланцуг, які, як аказалася, прадвызначыў фармаванне найбольш актыўнай і сацыяльна свядомай часткі грамадства.

Большасць часу аўтар засяроджваецца на падзеях 2020 года, але неабходнасць захавання памяці аб мітынгах мінулых пакаленняў і іх ахвярах праз тэатральнае мастацтва “Беларускага свабоднага тэатра” становіцца важным элементам аўтарскага паведамлення.
 

“Вакол Беларусі на роварах з маторамі” (2017)

рэж. Барыс Нікалайчык

У адрозненні ад іншых фільмаў гэтага топу, “Вакол Беларусі” ніколі не планаваўся як крытычнае палітычнае выказванне. Створаны сумесна блогерам і пісьменнікам Ромам Свечнікавым і журналістам Барысам Нікалайчыкам трэвел-серыял для выдання 34mag расказвае пра падарожжа двух маладых хлопцаў па беларускай правінцыі.

У ім аўтары імкнуцца адлюстраваць сапраўднае і непрыхарошанае жыццё краіны, дзе палітычнае вымярэнне ўзнікае натуральна, без дадатковага ціску.

Змантаваны ў паўнаметражны фільм, “Вакол Беларусі” атрымаў галоўны прыз Нацыянальнага конкурсу “Лістапад” і выклікаў незадаволенасць чыноўнікаў Мінкульта. Менавіта пасля гэтага яны вырашылі ўзмацніць кантроль над фільмамі, што трапляюць на экраны галоўнага кінафестывалю краіны.

“Чыстае мастацтва” (2019)

рэж. Максім Швед

Ці можа мастацтва шчыра расказаць, у якіх умовах жыве краіна і яе грамадства? Можа, асабліва калі гэта мастацтва вулічнае. 

Дакументаліст Максім Швед знайшоў элегантны спосаб апавесці пра ўнутраную несвабоду Беларусі, прысвяціўшы свой фільм “Чыстае мастацтва” так званаму жэс-арту — практыцы камунальных службаў замалёўваць надпісы і малюнкі на сценах гарадоў прастакутнікамі і квадратамі розных колераў.

Паралельна з гэтым рэжысёр назірае за тым, як мастак Захар Кудзін стварае свае супрэматычныя малюнкі на вуліцах Мінска, узаемадзейнічаючы наўпрост з гараджанамі. 

Па выніку ў аўтара атрымаўся не толькі фільм пра мастацтва, а злепак канца 2010-х — часу яшчэ траваеднага беларускага рэжыму, які дазваляў людзям рабіць тое, што сёння нават цяжка сабе ўявіць. 

Праз гэта “Чыстае мастацтва” упершыню з беларускіх незалежных дакументальных фільмаў атрымала магчымасць паказу ў абмежаваным мінскім кінапракаце ў канцы 2019 года.

Сам фільм можна паглядзець па гэтай спасылцы. 

“Радзіма” (2023)

рэж. Аляксандр Міхалковіч і Ганна Бадзяка

Пакуль немагчыма цалкам усвядоміць, у якое пекла трапіла беларускае грамадства пасля 2020 года. Працэс асэнсавання калектыўнай траўмы і нанесенай шкоды яшчэ чакае беларусаў у будучыні, але ўжо цяпер можна разглядаць, як адбылася гэта гуманітарная і культурная катастрофа.

Пра гэта расказвае “Радзіма” — дакументальнае эсэ дуэта журналісткі Ганны Бадзякі і фатографа і дакументаліста Аляксандра Міхалковіча, прысвечанае феномену гвалту як інструменту ўлад для кантролю над беларускім грамадствам.

Распачаты як гісторыя судовай справы забітага ў войску жаўнера тэрміновай службы Аляксандра Коржыча і беларускіх рэйвераў, якіх прызываюць у войска, аўтары пераходзяць ад выпадкаў дзедаўшчыны да маштабных падзей: падаўлення мітынгаў 2020 года і паўнамаштабнага ўварвання ва Украіну.

Нібы па этапах, аўтары прасочваюць эвалюцыю скатвання краіны да базавых інстынктаў, калі ўлада, імкнучыся кантраляваць грамадства, гатовая на якія заўгодна ахвяры.

І смерці людзей будуць успрымаюцца не як трагедыя, а толькі як непазбежныя выдаткі поспеху.